حافظ ثابت
«تربیت» از مسائل مهمى است که از دیرباز توجه والدین و دیگر متولّیان امر آموزش را به خود مشغول نموده است. در هر دورهاى اندیشمندان بزرگى در شرق و غرب عالم در زمینه تربیت فعالیتهاى علمى و عملى داشته و در این زمینه، نظرات کاربردى مهمى ارائه دادهاند.
«تربیت جنسى» انسان یکى از ساحتهاى مهم و پر لغزش تربیتى است. غریزه جنسى از جمله غرایز طبیعى است که خداوند در حیوان و انسان قرار داده. با وجود این غریزه است که در انسان نیاز جنسى پیدا مىشود و باید به صورتى صحیح آن را ارضا نماید. برآوردن یا رها نمودن نیازهاى جنسى رفتارهاى متفاوتى را در انسان به دنبال دارند. صاحبنظران و مربیّان تربیتى به صورتهاى مختلف به اهمیت آن اذعان کرده و توجه عموم مردم را به آن جلب کردهاند.
آیةاللّه ابراهیم امینى در اینباره مىگوید: «پدران و مادران مسؤول نمىتوانند نسبت به غریزه جنسى فرزندانشان بىتفاوت باشند و در اینباره برنامهاى نداشته باشند؛ زیرا تربیت جنسى یکى از دشوارترین و حسّاسترین انواع تربیتهاست. اندک اشتباه و غفلتى در اینباره ممکن است کودکان را به وادىهاى فساد و تباهى بکشاند.» (1)
نگاهى گذرا به پروندههاى موجود در مراکز و محاکم قضایى، پاسگاههاى نیروى انتظامى و صفحات حوادث مطبوعات به این امر گواهى مىدهد که درصد بالایى از جرایم به عدم تربیت صحیح در زمینه مسائل جنسى برمىگردد. اهمیت این امر آن جا آشکارتر مىشود که بدانیم رفتارهاى جنسى و غیرجنسى با هم تعامل دارند، به گونهاى که رفتارى غیرجنسى زمینهساز بروز رفتار جنسى مىشود و یا به عکس. از اینرو، مىتوان ادعا کرد که غالب رفتارهاى انسان با غریزه جنسى در ارتباط است.
ادامه مطلب ...و نقش آن در انحرافات اخلاقی جوانان
محمّدصادق شجاعی
نیاز جنسی، بخش جدایی ناپذیر ماهیت زیستی، روانی و اجتماعی آدمی را تشکیل می دهد و روشن است که کیفیت ارضای این نیاز نقش بسیار مهمی در سلامت و بهداشت روانی فرد و جامعه دارد. بر اساس آموزه های دینی، اگر این نیاز به صورت شرعی و معقول (ازدواج) و در زمان مناسب ارضا شود، باعث آرامش خاطر، رشد شخصیت و نیز استمرار حیات بشر می شود، و اگر امکان ارضای صحیح آن فراهم نیاید به صورت انحرافات جنسی و بی بند و باری های اخلاقی نمودار خواهد شد.
در سال اخیر، آمارها منحنی های رو به رشد و مشابهی را در زمینه انحرافات و بی بند و باری های اخلاقی در میان جوانان نشان می دهند. این رشد غیرطبیعی و هماهنگ می تواند حاکی از عوامل ساختاری همانند باشد. به طور قطع نمی توان یک عامل را علت انحرافات اخلاقی و بی بند و باری جنسی جوانان دانست; در بیشتر موارد، ترکیبی از چند عامل وجود دارند. با این وجود، برخی مطالعات عوامل خاصی را به عنوان عوامل مؤثر در میزان بروز بی بند و باری جنسی جوانان شناسایی کرده اند. در این مقاله سعی شده است این ایده توضیح داده شود که بی بند و باری های جنسی و انحرافات اخلاقی جوانان تا حد زیادی ناشی از فراهم نبودن شرایط ازدواج برای جوانان یا به تعبیر دقیق تر، افزایش سن ازدواج است.
این مقاله، ابتدا هنجار دینی سن ازدواج و عوامل مؤثر بر افزایش سن ازدواج را مورد بررسی قرار می دهد. سپس به رابطه، افزایش سن ازدواج با انحرافات اخلاقی و جنسی می پردازد و در پایان، برای مقابله با انحرافات اخلاقی و رسیدگی به مشکل ازدواج جوانان راهکارهایی را ارائه می دهد.
ادامه مطلب ...نیکولاس. ال. هیر از دانشگاه واشنگتن
محمد عطاران
این مقاله شامل دو بخش است. در بخش اول سعی بر آن داشتهام تا قسمتهایی از کتاب احیاء علومالدین غزالی تئوری روانشناسانه تأمل اخلاقی را استنتاج کنم و در بخش دوم به تطبیق این تئوری بر پارههای دیگر احیاء پرداختهام که در آنها غزالی به موقعیتهای مختلفی که مستلزم تأمل اخلاقی میباشد اشاره داشته است.
در احیاء، بخشهای چندی هست که غزالی در آنها بحث انگیزش و گزینش را مطرح میکند. گرچه این بخشها با مسأله تأمل فقط به نحو غیر مستقیم مرتبط است ولی امکان استنباط نتایجی معین از آنها به گونهای که مبنای تئوری تأمل اخلاقی واقع شوند، وجود دارد.
الف) در کتابالتوحید (کتاب پنجم از جلد چهارم احیاء)، غزالی نظرگاه اهل کلام درباره مسأله اختیار را مطرح میکند.1 او میگوید: افعال به سه نوع تقسیم میشوند. نخست، فعل طبیعی است؛ مانند شکافته شدن آب به هنگام افتادن جسم [ = body ] در آن، گونه دیگر، فعل ارادی است؛ مانند عمل تنفس یا بستن چشم به هنگامی که مورد تهدید شیئی نوک تیز واقع میشود. نوع سوم افعال، فعل اختیاری است؛ مانند عمل نوشتتن و یا سخن گفتن. فعل اختیاری، فعلی است که شخص میتواند انجام دادن یا ترک کردن آن را اراده کند.
برای تمایز روشنتر فعل اختیاری از فعل ارادی، غزالی به بیان توالی حالات روانی، که مقدم برانجام این دو فعل است، میپردازد. به نظر او انجام فعل، نخست مستلزم توانایی انجام آن توسط فرد است و این نیز به نوبه خود منوط به اراده شخص بر انجام عمل است، و اراده نیز، خود موکول به آگاهی فرد از سودمندی عمل در صورت انجام آن است.
ادامه مطلب ...نویسنده: جودیث جى. اسمتانا
ترجمه آزاد: غلامرضا متقىفر
در سده اخیر به موازات تحول در عرصههاى مختلف، تحولات عظیمى نیز در عرصه علوم انسانى از جمله مباحث فلسفى و علوم تربیتى روى داده است. بىتردید این تحولات روبنایى است و خود حاکى از انقلاب در اندیشههاى بنیادین آدمیان از جمله در نوع جهانبینى و فلسفه وجودى آنان است.
از جمله تحولات در این عرصه مربوط به حوزه مفاهیم و تعریف آنهاست. به بیان روشنتر، واژههایى نظیر اخلاق و تربیت اخلاقى، معنا و مفهوم پیشین خود را از دست داده و معناى دیگرى از آن اراده مىشود. تردید نیست عمق تعریف عرفا و اندیشمندان اخلاقى پیشین، اعم از مسلمان و مسیحى، از اخلاق و تربیت با آنچه امروزه به این نام خوانده مىشود متفاوت است. راهیابى اندیشههاى بنیان برانداز از قبیل نسبیت و... به وادى اخلاق، اخلاق عمیق و عرفانى غرب ـ و تا اندازهاى شرق ـ را در حد «کیفیت روابط اجتماعى» تنزل داده است و درون مایههاى ذاتى و فطرى را به مظاهر و رفتار بیرونى تبدیل نموده است. به نظر مىرسد، در قرن حاضر آدمى بر آن شده به نوعى درون را به دست فراموشى سپرده و به رفتارها و امور دیدارى و شنیدارى بسنده کند.
به هر حال، مسائل مطرح شده در این گفتار، بسیار سنجیده و قابل تأمل است، به گونهاى که اندیشمندان تربیتى، همچنین روانشناسان از آن بىنیاز نیستند. سؤالاتى مانند اینکه چگونه مىتوان روابط اجتماعى را به فرزندان آموخت، آیا والدین در ایجاد روابط اجتماعى فرزندان نقش دارند، نقش رابطه عاطفى یا رابطه عقلانى والدین با فرزندان در تعیین روابط اجتماعى فرزندان چگونه است و چگونه مىتوان فرزندان را به رعایت مقررات اجتماعى وادار نمودودهها سؤالدیگر از این دست به صورتى عالمانهوتحلیلى پاسخ داده شده است، هرچند در بسیارى موارد، جاى سخن همچنان باقى است.مترجم
هرچند دانشمندانى که در باب جامعهپذیرى نظریهپردازى کردهاند اعتقاد دارند درونىسازى امور اخلاقى Moral internalization )) اصولاً ریشه در تأثیر والدین بر کودکان دارد که از طریق اقدامات والدینى، راهکارهاى تنبیهى و سایر شیوههایى که والدین انتخاب مىکنند صورت مىگیرد، اما نظریهپردازان ساختار ـ تحولى ( Structural - developmental ) معتقدند ماهیت سلسله مراتبى که بین والدین و فرزندان وجود دارد، رشد اخلاقى کودکان را شکل مىدهد. این عقیده به تأکید بیش از اندازه بر نقش سازنده همسالان و نهادهاى اجتماعى از قبیل مدرسه، در رشد اخلاق استدلالى و تقریبا نادیده گرفتن نقش خانواده منجر شده است. در این مقاله، از نقش والدین در رشد اخلاقى و اجتماعى کودکان از زاویه «نظریه حیطه اجتماعى» ـ دیدگاهى که اصالتا ساختارى تحولى است، اما در شیوهها با نظریهپردازىهاى پیشین متفاوت است ـ سخن به میان آمده است.
ادامه مطلب ...خسرو باقرى
حسین اسکندرى
زهره خسروى
مسلم اکبرى
این نوشتار، گام دیگرى است در پى آنچه پیشتر، در مقالهاى تحت عنوان «هویت علم دینى» مطرح شد. (1) در آنجا سخن از امکان پدید آوردن «علم دینى» بود و کوشیدیم نشان دهیم که على رغم برخى از تصوراتى که در این باب وجود دارد، مىتوان معناى موجهى براى مفهوم «علم دینى» ارائه کرد که هم با هویت علم تجربى سازگار است و هم با هویت دین. اکنون برآنیم سخن را از مساله عام علم دینى به قلمرو خاصى از آن یعنى روانشناسى اسلامى معطوف کنیم. اما در این مجال، از امکان پدید آمدن روانشناسى اسلامى سخن نخواهیم گفت، بلکه با تکیه بر آنچه قبلا تبیین شد، به بررسى این مساله خواهیم پرداخت که براى بنا کردن این نوع روانشناسى، چه باید کرد؟
در مبحث «هویت علم دینى» آمده بود که، پیشفرضهاى هر عالم، در تکوین نظریه وى نقشى بنیادین دارد; و نفوذ این نقش را مىتوان هم در مفاهیمى که عالم براى تبیین پدیده مورد نظر مورد استفاده قرار مىدهد بوضوح دید، هم در مدلها و هم در روش فرضیهپردازى او. حال، براى پاسخ گفتن به اینکه این همه، در ساختار یک روانشناسى اسلامى چه صورتى خواهد داشت، باید قبل از آن، به سؤال دیگرى پاسخ گفت، و آن اینکه: «بر اساس آنچه در منابع و متون اصلى اسلامى آمده است، چه پیشفرضهایى را مىتوان براى بنا کردن روانشناسى اسلامى، در نظر گرفت؟» این پیشفرضها، خود مىتوانند اقسام مختلفى داشته باشند، اما آنچه در نوشتار حاضر مورد توجه است، پیش فرضهاى مربوط به «موضوع» روانشناسى است و پیشفرضهاى دیگر، همچون پیشفرضهاى روش شناختى و نظیر آن نیز متعاقبا مورد بحث قرار مىگیرد.
ادامه مطلب ...جمشید مطهرى
یکى از شرایط لازم براى دستیابى به سلامت روان، برخوردارى از یک نظام ارزشى منسجم مىباشد و تحقیقات انجام شده نیز عامل پیدایش بسیارى از ناسازگارىها و نابهنجارىهاى روانى را تضادهاى ارزشى و عدم استقرار یک نظام ارزشى سازمان یافته در فرد مىدانند.اسلام ویژگىهاى شخصیت نابهنجار و بیمار و به تعبیر اسلامى، «فى قلوبهم مرض» را در بعد عقیدتى، خصوصیات مربوط به روابط اجتماعى، خانوادگى و زندگى حرفهاى و عملى، خصوصیات احساسى و عاطفى، عقلانى، شناختى و خصوصیات بدنى بیان کرده است.بر اساس نظرات عرفا و علماى اخلاق و تربیت اسلامى، نقطه آغازین حرکتبه سوى کمال چهار مرحله است:
1.مرحله تحلیه; یعنى مرحله آراستن ظاهر به شریعت اسلامى و انجام واجبات و ترک محرمات;
2.مرحله تخلیه; یعنى دور ریختن صفات ناپسند جاگرفته در باطن انسان;
3.مرحله تجلیه; یعنى مرحله آراستن باطن و درون به صفات خوب و پسندیده;
4.مرحله فنا; یعنى مرحله فانىشدن در خدا و نابودشدن غیرخدا از دید انسان.
اما ابزار در اختیار انسان براى رسیدن به کمال، شش چیز مىباشد:
1.مشارطه; 2.مراقبه; 3.محاسبه; 4.معاتبه; 5.معاقبه; 6.مجاهده.
ادامه مطلب ...بررسى تحلیلى تنبیه از منظر روایى، فقهى و روانشناسى
سیدجواد حسنى
تعریف «تنبیه»
«تنبیه» (Punishment) در لغت، به معناى آگاه کردن، (1) و بیدار کردن (2) است. و در اصطلاح تربیت و به ویژه از دید روانشناسان، تعاریف مختلفى براى آن ارائه گردیده که از نظر محتوا قرین همدیگر است. در کتاب روانشناسى پرورشى (3) ، تنبیه اینگونه تعریف شده است: «ارائه یک محرک آزارنده، یا تنبیه کننده به دنبال یک رفتار نامطلوب براى کاهش دادن آن رفتار. براى مثال، اگر بعد از انجام رفتارى نامطلوب از سوى کودک مثل گفتن یک حرف زشت، با ارائه یک محرک آزارنده مثل سیلى زدن به او، خواسته باشیم که احتمال بروز رفتار نامطلوب را در او کاهش دهیم، او را تنبیه کردهایم.» در این تعریف، از اصطلاح «محرک آزارنده» مىتوان تادیب و یا تنبیه بدنى کودک را نیز استفاده کرد که در موارد خاصى، به عنوان آخرین شیوه در اصلاح رفتار کودکان تجویز گردیده است.
«حد» و «تنبیه»
«حد»، که در لغت، به معناى حایل و حاجز میان دو چیز است، در شرع، عبارت است از وارد ساختن عقوبت و کیفرى بر مکلف به دلیل معصیتى که مرتکب شده بدان اندازه که شارع مقدس مقدر و مقرر داشته است. (4) در واقع، «حد» مجازات معینى است که در اسلام، براى برخى جرایم در نظر گرفته شده است. برخى از این مجازاتها تعداد مشخصى ضربه شلاق و مانند آن مىباشد. حدود باید زیر نظر حاکم اسلامى اجرا گردد و منظور از آن، حفظ نظام اجتماع و ریشه کن ساختن فساد و تبهکارى از جامعه انسانى و اسلامى است. حدود شامل: حد زنا، حد لواط، حد قذف، حد شرب خمر، حد دزدى و حد محارب است.
ادامه مطلب ...