خوشنویسی و بسترسازی فعالیت‏های پژوهشی

علیرضایی

گردهمایی علمی همایش بین الملل خوشنویسی جهان اسلام، در روزهای 25 و 26 مهر با حضور هنرمندان، اساتید دانشگاه و شخصیت‏های فرهنگی و هنری در تالار گنجینه موزه دوران اسلامی برگزار شد.

در مراسم گشایش این همایش بین المللی، میرحسین‏موسوی رییس فرهنگستان هنر در سخنانی گفت: تعامل ایران با کشورهای اسلامی، به معنای عدم ارتباط با سایر کشورهای دنیا نیست، بلکه وسیله‏ای برای جلوگیری از خودبیگانگی هنرمندان جهان اسلام است.

وی با اشاره به اینکه هیچ جانشینی برای خط، به عنوان واسطه‏ای برای وحدت اسلامی وجود ندارد، افزود: خوشنویسان با زنده نگهداشتن خط و ملاک قرار دادن خط برای ارزش‏های زیباشناسانه، موجب ارتقای میراث عظیم فرهنگی و تمدن جهان اسلام شده‏اند.

سید محمد مجتبی حسینی، دبیر علمی همایش خوشنویسی جهان اسلام در گفت و گو با نشریه پگاه گفت: تاکنون تلاش‏های عمده‏ای برای تبیین خوشنویسی در بنیان‏های فرهنگی و فکری صورت نگرفته است و این مسئله حتی از سوی ایران شناسان خارجی نیز مهجور بوده است.

وی هدف از برگزاری این همایش را توجه دادن پژوهشگران و محققین هنری و بسترسازی فعالیت‏های پژوهشی خواند.

وی تأکید کرد: از آخر دوره قاجار و ابتدای دوره پهلوی، جدایی از هنرهای اصیل موجب عدم برقراری ارتباط فرهنگی و ایجاد گسل با گذشتگان و به جا نیاوردن حق آنها شد.

دبیر علمی این همایش یادآور شد: از تاریخ یکهزار سال گذشته خوشنویسی در ایران، کمتر از 30 رساله باقی مانده است که تعداد قابل توجهی از اینها تذکره هستند و ارزش‏های تاریخی ندارند.

وی تصریح کرد: باید از نقطه‏ای، نهضتی تحقیقی و پژوهشی در زمینه خوشنویسی آغاز شود تا تاثیرات مثبتی نیز برجامعه خوشنویسی داشته باشد.

در گردهمایی علمی این همایش، دکتر مهناز شایسته‏فر، استادیار دانشگاه تربیت مدرس در سخنانی با عنوان «جایگاه و نمود خوشنویسی در معماری اسلامی» گفت: هنر اسلامی در مرحله اول، همه پریشانی‏ها و تمایلات دنیوی را از میان بر می‏دارد و در مرحله دوم، نظامی را جایگزین آن می‏سازد که مبین تعادل، آرامش و صلح است. وی افزود: یک فرد مؤمن در مسجد، هیچگاه یک بیننده صرف نیست، بلکه به نحوی با معنا و انعکاسات معنوی ادعیه و آیات قرآنی منقوش ارتباط برقرار می‏کند.

وی با اشاره به اینکه نه تنها معماران مسلمان، بلکه کتیبه‏نویسان نیز کوشیده‏اند که فضایی به وجود آورند که کلیه صفات و کیفیات معنوی را متجلی سازد، خاطرنشان کرد: فضای معنوی ایجاد شده توسط کتیبه‏ها در اماکن مذهبی مانند مساجد، امامزاده‏ها و خانقاه‏ها انسان را به اشراق و شهود سوق می‏دهد. دکتر شایسته‏فر گفت: یکی از ویژگی‏های وجود کتیبه‏ها در معماری اسلامی، استفاده از خطاطی در معماری به عنوان عنصر تزئینی و عامل همسان کردن انواع مختلف بناهای اسلامی با مضامین قرآنی، دعا و حدیث، بر سطوح خارجی و داخلی است؛ مانند مناره‏ها، سردرها و پایه گنبدها. وی دیگر ویژگی کتیبه‏ها را در معماری اسلامی، معانی و مفاهیمی دانست که انعکاس‏دهنده شرایط اجتماعی، مذهبی و فرهنگی زمان نگارش آنها و نمایانگر تمامی خلاقیت‏های هنرمندان مسلمان و ظهور خلوص معنوی آنهاست. وی با اشاره به اینکه کتیبه‏های اسلامی از لحاظ داشتن معنای مذهبی، به سه قسم آیات قرآنی، ادعیه و احادیث تقسیم می‏شوند، افزود: آیات قرآنی که بیشتر در تزیین بنای سطوح خارجی و داخلی کاربرد دارد، در برگیرنده جملاتی در اظهار ایمان و اعتقادات مسلمانان است.

وی استفاده از احادیث را نوع دیگری از کتیبه‏نگاری دانست که بازگوکننده کلمات پیامبر (ص) و امامان(ع) است که در زمان‏های تیموری و صفوی استفاده فراوان داشته است.

وی استفاده از کتیبه‏نویسی را در زمان‏های صفوی و تیموری، ناشی از این مسئله خواند که هنر خوشنویسی قبل از هر چیزی، حاصل تفکر متفکرانی است که وابسته به حوزه دین هستند.

وی یادآور شد: کتیبه‏های منقش بر در و دیوار مساجد و مدارس مذهبی، شخص مؤمن را متوجه صور روحانی، جلال و قدرت معنویت، نام و کلام ائمه دین می‏کند.

دکتر شایسته‏فر، همچنین در سخنانی تحت عنوان «قرآن‏های ایرانی موزه رضاعباسی(قرون اول تا ششم هجری)» گفت: خوشنویسی اسلامی، تجلی‏گاه کلام خداوند است که تبدیل به یکی از تجسمات هنر مقدس شده است.

وی افزود: هر چند منشأ صوری این خط و حروف در شبه جزیره عربستان و بخش‏هایی از عراق عرب است، اما این هنر در دست هنرمندان ایرانی به تکامل رسید و ایرانیان مبدع بسیاری از زیباترین و ظریف‏ترین خطوط اسلامی شدند.

وی با اشاره به اینکه در ایران قبل از اسلام به خط و خوشنویسی به عنوان امتیازی اجتماعی و علمی نگریسته می‏شد و تنها فرزندان اشراف و روحانیون زرتشتی، حق برخورداری از خواندن و نوشتن را داشته، خاطرنشان کرد: با حمله اعراب به ایران و رواج خطوط اسلامی در ایران، تعلیم این خط حتی میان پایین‏ترین اقشار جامعه نیز گسترش یافت و استعدادهای بسیاری شکوفا شد، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: خطوط عربی که مهم‏ترین آنها کوفی، نسخ و ضمائم آنهاست، وارد ایران شد و چون ماده‏ای خام و ابتدایی در دست هنرمندان ایرانی قرار گرفت.

وی افزود: از نمونه‏های خوشنویسی دوران اموی (132 ـ 40 ه··.ق) آثار اندکی برجای مانده است که شاید علت آن تمایل عباسیان به از بین بردن آثار برجای مانده از حکومت اموی بوده است.

وی یادآور شد: مهم‏ترین تحولی که توسط ایرانیان در زمان خلافت عباسی پدید آمد، پیدایش خط کوفی ایرانی بود که نوع تحول یافته و بسیار ظریف خط کوفی بود. دکتر شایسته‏فر با اشاره به اینکه سلسله طاهریان، توجه چندانی به هنر نشان ندادند و صرفا به ادبیات ـ آن هم شعر عربی و موسیقی توجه کردند ـ افزود: در زمان صفاریان با توجه به زبان پارسی دری، این زبان احیا و پالایش شد.

وی خاطرنشان کرد: در عصر سامانیان، توجه ویژه‏ای به امر خوشنویسی بر روی سطوح سفالین شد و شکوه توأم با سادگی این نوشته‏ها که به خط کوفی نگاشته شده بود، بی‏مانند است و در واقع نوعی خلوص و شفافیت در فرم حروف پدید آمد که در برخی مواقع تمایل به نوعی نقاشی داشت.

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: خاندان آل بویه حامی هنرها بودند؛ به ویژه عضدالدوله که خود خوشنویسی بزرگ بود و بسیاری از قرآن‏های قرن چهارم که در ایران کتابت شده، یادگار حکومت این خاندان شیعی و هنردوست است.

وی افزود: در دوران حکومت ترکان سلجوقی، تمام هنرها از جمله معماری، فلزکاری، سفالگری، نساجی به اوج شکوفایی رسید و در این راستا، خوشنویسی نیز در کتابت بسیاری از قرآن‏های نفیس در کنار تذهیب متون قرآنی جلوه‏گر شد.

وی تأکید کرد: در تاریخ هنر خوشنویسی اسلامی، ابوعلی محمد بن‏علی‏بن‏حسین مقلد (مقتول: 328 ه·· . ق)، ابوالحسن علاءالدین‏علی‏بن‏هلال مشهور به ابن البواب (وفات: 423) و جمال الدین یاقوت مستعصمی (وفات 667 ه·· .ق) نقش موءثر و اساسی در ارائه هر چه زیباتر و با شکوه‏تر این هنر اسلامی داشتند.

در ادامه این همایش، مجتبی قاسم لو در سخنانی با عنوان «منشا خط عربی» گفت: زبان عربی یک کلیت است که صفت اسلامی نیز به آن افزوده شده است. وی با اشاره به اینکه، زبان تکیه‏گاه اندیشه و مهم‏ترین رکن برقراری ارتباط است، افزود: زبان فارسی در 1200 سال گذشته تاثیرات زیادی از زبان عربی پذیرفته است.

وی خاطرنشان کرد: عده‏ای منشأ خط عربی را اشخاص و یا شخصیت‏های دینی و مذهبی می‏دانند که جنبه علمی ندارد؛ چراکه منشأ خط عربی، خط هیروکلیف مصری، خط فنیقی و خط مسند است که هرکدام از این خطوط خود دارای زیر مجموعه‏هایی هستند.

وی منشأ خط عربی به ویژه خط کوفی را، خط نبطی و سریانی دانست و یادآور شد: این مسئله که ابداع کننده خط کوفی حضرت علی(ع) باشد، اساس تاریخی ندارد؛ چرا که در قبل از اسلام، 17 نفر می‏توانستند، خط کوفی را بنویسند.