نقش صبر و استقامت در تحصیل مقامات بندگان ممتاز

پاسدار اسلام- سال بیستم - مرداد 1380- شمار 236

ویژگی های عباد الرحمن 14

حجة الاسلام والمسلمین محمد محمدی اشتهاردی

چنان که قبلاً ذکر شد در قرآن (از آیه 63 تا 74 سوره فرقان) دوازده ویژگی بندگان ممتاز خدا، بیان شده است که با توجه به این آیات چنین نتیجه می گیریم؛ پنج خصلت و ویژگی نخست، جنب اثباتی دارد، و بندگان ممتاز خدا، آن را انجام می دهند، و چهار صفت و ویژگی بعد جنبه نفی دارد که بندگان ممتاز خدا از آن دوری می کنند، سپس سه ویژگی دیگر جنب اثباتی دارد که این سیر از اثبات به نفی و از نفی به اثبات، شاید اشاره به دو موضوع تحلیه و تخلیه باشد که علم اخلاق و تهذیب بر محور این دو اصل و دو جنبه دور می زند، و بندگان ممتاز خدا باید در هر دو جنبه قوی باشند، و از نیروهای مثبت برای بیرون راندن خصال منفی کمک بگیرند، و با وارد نمودن فرشته، دیو را از درون خارج سازند، زیرا دیو بدون فشار نیروهای مثبت، از درون انسان اخراج نمی گردد. نکت بسیار قابل توجه این که خداوند با صراحت می فرماید: این دوازده ویژگی در پرتو صبر و استقامت به دست می آید، یعنی اگر انسان دارای نیروی صبر نباشد نمی تواند به تحصیل ویژگی های برجسته بندگان ممتاز الهی دست یابد، چنان که در آیه 75 سوره فرقان می خوانیم: «اولئک یجزون الغرفة بما صبروا» به آنان به خاطر صبر و استقامتشان، درجات عالی بهشت داده می شود، از این عبارت به اوج اهمیّت نقش صبر در تحصیل ارزش ها، و پرهیز از ضد ارزش ها پی می بریم، که اگر آن نباشد، انسان هرگز نمی تواند دارای ویژگی های ممتاز گردد و به درجات عالی نایل شود.

تجزیه و تحلیل

صبر به رغم آنچه که بعضی تصوّر می کنند، به معنی دست روی دست گذاشتن، و تحمّل در برابر هر گونه فشارها نیست، که چنین معنایی سر از عجز و تظلّم (ظلم پذیری) بیرون می آورد که از نظر اسلام به شدت نهی شده است، بلکه صبر در اصل به معنی عزم قوی برای انجام کار، و ادامه کار با پشتکار و استقامت خلل ناپذیر است، در لغتنامه مجمع البحرین در معنی واژ صبر آمده: «الصّبر کـّف النّفس عن هواها» صبر یعنی خودداری نفس از هوس های نفسانی (یعنی با طاغوت نفس امّاره) و در لغتنام المنجد می خوانیم: «صبراً علی الامر: جرءوشجع و تجلّد» صبر بر چیزی به معنی جرئت و شجاعت ایستادگی و شکست ناپذیری در آن چیز است.

بر همین اساس خداوند در آیات قرآن، شرط بزرگ مجاهدان راه خدا را، صبر و استقامت شمرده و می فرماید: «وان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مأة یغلبوا ألفاً من الّذین کفروا؛ هر گاه از شما بیست نفر دارای صبر باشد بر دویست نفر غلبه می کنند، و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر پیروز می گردند. یعنی یک نفر صابر می تواند ده نفر از دشمن را از پای درآورد. اگر صبر به معنی دست روی دست گذاشتن بود، هرگز چنین توانی به انسان نمی داد که در برابر ده نفر بایستد و بر آن ده نفر پیروز گردد.

و همچنین صبر در قرآن در برابر ضعف و تسلیم قرار گرفته است، و این نشان می دهد، صبر به معنی استقامت و پشتکار بوده، و ضد ضعف و سستی است، چنان که خداوند می فرماید: «و کایَّن من نبیٍّ قاتل معه ربّیون کثیر فما و هنوا لما أصابهم فی سبیل اللّه و ما ضعفوا و ما استکانوا و اللّه یحبّ الصّابرین؛ چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگ کردند، آنها هیچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان می رسید، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند) و خداوند استقامت کنندگان را دوست دارد.

در قرآن بیش از دویست بار مسأله صبر با واژه های گوناگون و گاهی با واژ استقامت مطرح شده و نتایج آن بیان گشته است، و این مطلب بیانگر اوج اهمیت صبر و استقامت است، از مجموع این آیات استفاده می کنیم که اهمیت صبر و استقامت، بسیار بیش از آن است که ما فکر می کنیم. از اهمیت آن همین کافی است که خداوند می فرماید: «انّما یوفّی الصّابرون اجرهم بغیر حساب» انسان های صابر، اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: «الصّبر خیر مرکب ما رزق الله عبداً خیراً له و لا أوسع من الصّبر» صبر بهترین مرکب سواری است، خداوند هیچ بنده ای را بهتر و گسترده تر از صبر، روزی نداده است.

امیرمؤمنان علی (ع) در ضمن گفتاری فرمود: علیکم بالصّبر، فانّ الصّبر من الایمان کالرّأس من الجسد» بر شما باد به صبر و استقامت کردن، زیرا صبر نسبت به ایمان همانند سر نسبت به بدن است.

از این تعبیرات به خوبی فهمیده می شود که صبر و استقامت نقش بسیار مهم در سازندگی و به سازی و پاک سازی انسان دارد، و بدون آن هرگز انسان نمی تواند به کمال برسد، و از آلودگی ها نجات یابد، به قول جلال الدین مولانا:

• صد هزاران کیمیا حق آفرید کیمیایی همچو صبر آدم ندید

• کیمیایی همچو صبر آدم ندید کیمیایی همچو صبر آدم ندید

«خوشبویی برای غیر شوهر »

عن الصّادق (ع): ... و ایّما اِمرأة تطیبّت لغیر زوجها لم یقبل الله منها صلوةً حَتّی تغتسل من طیبها کغسلها من جنابتها (وسایل الشیعه، ج14، ص113)

هر زنی که خود را برای غیر شوهر خویش خوشبو کند، هرگز خداوند نمازی را از او نمی پذیرد تا برای خوش بو کردن خود غسل کند همانگونه که برای جنابت باید غسل کند.

رابط صبر با دوازده ویژگی عبادالرّحمن

در روایات متعدد از جمله از رسول خدا (ص) نقل شده فرمود: «الصّبر ثلاثةٌ، صبر عند المصیبة، و صبر علی الطّاعةِ، و صبر علی المعصیة» صبر بر سه گونه است؛ صبر به هنگام مصیبت، صبر در راه اطاعت، و صبر در برابر گناه.

این حدیث از علی (ع) نیز نقل شده و در پایان آن آمده؛ صبر در برابر گناه نسبت به دو قسم اول، درج عالی تر دارد.

و در روایت دیگری از امیر مؤمنان علی (ع) آمده: «الصّبر صبران؛ صبر عند المصیبة، حسن جمیل، و أحسن من ذلک الصّبر عند ما حرّم الله عزّ و جلّ علیک» صبر دو گونه است، صبر در برابر مصائب و ناگواری ها که صبر نیک و زیبا است، و از این صبر نیک تر صبر در برابر اموری است که خداوند متعال آن را حرام نموده است.

بنابراین براساس این دو حدیث، پایه های اصلی صبر و استقامت، همین سه پایه است.

ما وقتی که دوازده ویژگی بندگان ممتاز خداوند را مورد بررسی و توجه دقیق قرار می دهیم، چنین نتیجه می گیریم که هیچ کدام از آنها بدون استقامت، تحقق نمی یابد، و برای دستیابی آبرومندانه به آن دوازد ویژگی چاره ای جز یاری جویی از صبر و استقامت نیست، زیرا همان گونه که قبلاً گفتیم چهار ویژگی جنبه نفی و مبارزه دارد، که تنها در پرتو صبر در برابر گناه تحقق می یابد و هشت ویژگی جنبه اثباتی دارد که تحقق آن با داشتن خصلت صبر در راه اطاعت، به دست می آید. بنابراین باید پایه صبر و استقامت در هم ابعادش، به ویژه در برابر گناه، و در راه اطاعت را در روح و روان خود برقرار سازیم، تا بتوانیم به ویژگی های دوازده گانه دست پیدا کنیم.

آری صبر و استقامت دارای چنین نتایج درخشان خواهد بود، که بدون آن، انسان هرگز نمی تواند به ارزش های والای انسانی برسد، بر همین اساس چنان که گفتیم قرآن با تعبیرهای گوناگون به طور مکرر بیش از دویست بار، مسلمانان را به صبر و استقامت دعوت می کند، و آنها را به کمک جویی از نیروی عظیم صبر، فرا می خواند، و در یکی از فرازهایش به صراحت می فرماید: «استعینوا بالصّبر و الصّلوة انّ اللّه مع الصّابرین» از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگیرید، زیرا خداوندبا صابران است.

نقش و آثار صبر در گفتار پیامبر (ص) و امامان (ع)

برای آن که بیش تر به اهمیت صبر، و آثار درخشان آن پی ببریم، و نقش بسیار مهم و عمیق آن را در کسب فضایل و دوری از رذایل، و سامان سازی آن در ابعاد مختلف زندگی بدانیم نظر شما را به پاره ای از گفتار پیامبر (ص) و امامان (ع) جلب می کنیم:

1- پیامبر (ص) فرمود: «الصّبر کنز من کنوز الجنّة» صبر گنجی از گنج های بهشت است.

2- حضرت علی (ع) فرمود: «الصّبر مطیَّة لا تکبو» صبر مرکبی است که هرگز به زمین نمی خورد.

3- نیز فرمود: «الصّبر عون علی کلّ أمر» صبر یار و یاور انسان در هر کاری است.

4- نیز فرمود: «علیکم بالصّبر فانّه لا دین لمن لا صبر له» بر شما باد به صبر و استقامت، آن کسی که دارای صبر و استقامت نیست، دین ندارد.

5- امام صادق (ع) فرمود: «کم من صبر ساعةٍ قد أورثت فرحاً طویلاً» بسیار اتفاق افتاده که یک ساعت صبر، سبب شادی طولانی خواهد شد.

6- امیرمؤمنان علی (ع) در وصف پرهیزکاران می فرماید: «صبروا أیّاماً قصیرة أعقبهم راحةً طویلةً» آنها در چند روز اندک دنیا صبر کردند، و به دنبالش در آخرت به آسایش طولانی نایل شدند.

7- نیز فرمود: «علامة الصّابر فی ثلاث؛ اوّلها ان لایکسل، والثّانیةُ أن لایضجر، و الثّالثةُ ان لا یشکر من ربّه عزّوجلّ» نشان صبر کننده در سه چیز است:

1- دور کردن بی حوصلگی از خود.

2- دوری از بی قراری و دلتنگی.

3- گله نکردن از خداوند متعال.

8- نیز فرمود: «مفتاح الظّفر لزوم الصّبر» داشتن صبر و شکیبایی، کلید پیروزی است.

9- امام صادق (ع) فرمود: «قلّةُ الصّبر فضیحةٌ» صبر و استقامت اندک، موجب رسوایی است.

10- امام صادق (ع) فرمود: هنگامی که انسان را در قبرش می نهند، نمازاو در جانب راستش، زکات او در جانب چپش، نیکی هایش بر بالای سرش قرار می گیرند، و صبر او در یک طرف دورتر از آنها می ایستد، در این هنگام وقتی که دو فرشته مسؤول بر او وارد می شوند، صبر (که به صورت نورانی است) خطاب به نماز و زکات و نیکی ها نموده و می گوید: «دونکم صاحبکم فان عجز تم عنه فانا دونه» مواظب صاحب خود باشید، اگر در حفظ او از عذاب، درمانده هستید، من آماده و حاضرم که او را حفظ کنم.

این احادیث به روشنی نقش صبر و استقامت را در پیروزی مادی و معنوی، دنیوی و اخروی نشان می دهد، و همه با زبان حال و قال می گویند:

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند

بر اثر صبر نوبت ظفر آید