کودکان و اسباب بازىها
با تأکید بر روانشناسى بازى
محمدرضا مطهرى
مقدّمه
کودکان گلهاى بوستان ما و آیندهسازان کشورند. ملّتى در آینده موفق، سربلند، پیروز و سعادتمند خواهد بود که به نیازهاى جسمى و روانى کودکان خود توجه بیشترى داشته باشد.
امروزه روانشناسان اعتقاد دارند که براى رسیدن به مراحل بالاتر رشد باید پایههاى اولیه رشد را جدى گرفت و اگر چنانچه اولین مراحل رشد به خوبى طى نشود، در مراحل بعدى کودک دچار اختلال خواهد شد.
یکى از نیازهاى مهم و اساسى کودک، نیاز به بازى و اسباب بازى است. بازى براى کودک همانند آب است براى ماهى. کودک بدون بازى نمىتواند به رشد متعادل و سازندهاى برسد. اسباب بازى شوق زیستن را در وجود کودک برمىانگیزد موجب پرورش قواى جسمى، ذهنى، روانى، عاطفى و اجتماعى کودک مىشود.
اسباب بازى همچنین موجب مىشود که کودک با دنیاى بیرون ارتباط برقرار نماید و تجارب خویش را گسترش دهد و با مفاهیم مختلفى همانند رنگ، شکل، اندازه، بالا، پایین و... آشنا شود.
مسأله مهم این است که بازى و اسباب بازىها باید متناسب با ویژگىهاى سنى، رشد جسمى و روانى کودک باشد تا اثرات مفید و سازنده را داشته باشد وگرنه بعضى مواقع ممکن است اسباب بازى به دلیل عدم تناسب با ویژگىهاى سنى و رشدى کودک، او را دچار شکستهاى متعدد و در نهایت، احساس حقارت کند که در این صورت، آن اسباب بازى براى کودک مضر است.
روانشناس مشهور ژان پیاژه تأکید مىکند که والدین در انتخاب اسباب بازى دقّت و هوشیارى لازم را داشته باشند؛ چرا که در شکل دادن به تمایلات عاطفى و روانى او نقش مهمى ایفا مىکند و چنانچه در انتخاب آنها توجه کافى نشود، ناخواسته تمایلات کودکان به گونهاى شکل مىگیرد که مورد انتظار نبود.
در این مقاله سعى نگارنده بر این است تا از دیدگاههاى مختلف و با توجه به لحاظ همه عوامل، بازى و اسباب بازى متناسب با هر سن را پیشنهاد نماید. بازىها و اسباب بازىهاى پیشنهادى مىتواند راهنماى بسیار خوبى براى والدین و مربیان محترم باشد.
بازىها و اسباب بازىهاى مناسب براى کودکان
با توجه به انواع مختلف بازىها (جسمى(Physical)، تقلیدى(Imitative)، ساختنى (Constructive)و خلّاق(Crative)) و در نظرگرفتن ویژگىهاى جسمى، عاطفى، اجتماعى و فکرى کودکان از تولد تا دوازده سالگى، فهرستى از بازىها و اسباب بازىهاى مناسب براى سنین مختلف پیشنهاد مىشود:
از تولد تا 12 ماهگى
بازى بدنى که حتى در نخستین ماهها آغاز مىشود، عمدتا به رشد و تکامل اعمال حرکتى درشتHarsh motor functions)) مانند کنترل اعضا، تنه و سر کمک مىکند. ماه اول و دوم پس از تولد، کودک علاقه به فعالیتهاى عضلانى، لگدزدن، برگشتن، غلتیدن، تکان دادن دستها و سایر حرکات شناخته بدنى دارد. در یک ماهگى جغجغه را لمس نموده و زود مىاندازد. در 5/2 ماهگى مىتواند جغجغه را تکان دهد و یکى از سرگرمىهاى او بیرون آوردن صداهاى مختلف از حنجره است. از حدود 2 یا 3 ماهگى بازى اکتشافى که به صورت بازى با انگشتان است آغاز مىشود. از 1 تا 4 ماهگى صدا و رنگ را کشف مىکند.
کودک هنگامى به اسباب بازى نگاه خواهد کرد که اسباب بازى در معرض دید او قرار گیرد. از سه ماهگى به بعد علاقهاش به اسباب بازى شدیدتر خواهد شد. از اینرو، مىکوشد با حرکت هر دو دست، اسباب بازى را به سوى خود بکشد و با آن تماس حاصل نماید. در چنین سنى مىتوان یک جسم حرکتکننده را روى تختخواب بچه آویخت و تصاویر رنگى در اتاقش قرار داد.
یک جغجغه یا اسباببازى به آرامى در کنار چشمان کودک حرکت دهید به طورى که چشمان وى مسیر حرکت اسباب بازى را دنبال کند. به کودک اجازه دهید یک شىء (جغجغه، پیمانه پلاستیکى و...) را که در دستانش مىباشد چنگ بزند، به صدا درآورد و آن را تکان دهد. این کار موجب سرگرمى کودک مىشود.
کودک در 5/4 ماهگى هر شىء را که مىبیند و در دسترسش قرار دارد برمىدارد، به طرف دهان مىبرد، مىمکد، تکان مىدهد و پرت مىکند. اشیاى مختلفى (مانند قطعات و پیمانهها...) در اختیارش قرار دهید تا آنها را بگیرد. از آنجا که کودک احتمالاً دوست دارد این اشیا را در دهان قرار دهد، پیشاپیش از اندازه و تمیز بودن آنها، که قابل بلعیدن نباشند، اطمینان پیدا کنید. با تکان دادن یک جغجغه در پشت سر کودک، به او اجازه برگشتن و گرفتن آن را بدهید.
در پنج ماهگى بررسى اسباب بازىها با چشم، خیره شدن به دستها و زیاد شدن حرکات صدایى موجب تفریح و لذت کودک است. وقتى که مکعبى در دسترس کودک قرار مىگیرد، با خوشحالى آن را مىگیرد.
در ماه ششم خندیدن، پرتاب کردن اسباب بازىها و لذت بردن از صداى به زمین خوردن آنها و کشیدن اسباب بازىها به طرف خود، اگر به نخ بسته شده باشند، کودک را به وجد مىآورند. کودک در این سن به مدت پنج الى ده دقیقه مىتواند خودش را با اسباب بازىهایش سرگرم کند و نیز اشیا را از یک دست به دست دیگر انتقال دهد. علاقه زیادى دارد که به همه چیز دست بزند. مىخواهد همه چیز را در دهان بگذارد؛ اسباب بازىها را از طریق نگاه کردن، لمس کردن، در دهان گذاشتن و به زمین زدن کشف کند. بنابراین، اجازه دهید که کودک با وسایل معمولى خانه مثل بشقات، قابلمه، قاشق، روزنامه، پارچه و مانند آنها بازى کند. همچنین صورتش را با کشیدن ملحفه مخفى مىکند و سپس آن را کنار مىزند.
در هفت ماهگى، دستکارى اشیاى محیط زندگى، مچاله کردن کاغذ، بازى با قاشق و فنجان، برداشتن کلاه از سر، پایین کشیدن جورابهاى خود، بازى با آب، خنده و دست تکان دادن و فریاد کشیدن در مقابل افراد آشنا و سر را براى مخفى شدن و بازى کردن گرداندن، از انواع بازىهاى این سن است. کودک در این سن مىتواند اسباب بازى را از یک دست به دست دیگر بدهد، آن را بیندازد و نگاه کند که کجا مىافتد؛ اسباب بازى را روى سطحى که تولید صدا مىکند، به حرکت درآورد و از میان اسباب بازىها، اسباب بازىهاى حرکتدار و صدادار را ترجیح مىدهد. اسباب بازى را با یک تکه نخ طورى متصل کنید که کودک بتواند آن را در طول اتاق، میز یا تختخواب بکشد.
کودک در هفت ماهگى دستش را زیر شیر آب مىگیرد و از ریزش آب بر روى آن لذت مىبرد.
بازى تقلیدى مانند تقلید از آهنگ صداى مادر و سایر پرستاران در هفت تا هشت ماهگى به روشنى قابل مشاهده است. با کودک صحبت کنید و صدایش را تقلید کنید، به ویژه وقتى که به او غذا مىدهید یا لباسش را تعویض مىکنید. درباره غذا و لباس با او صحبت کنید. براى مثال، بگویید: حالا دکمه را مىبندم. درباره تصاویرى که او مىبیند با او صحبت کنید. از مکالمه بچهگانه استفاده نکنید. وقتى که کودک صحبت مىکند، مستقیما به او نگاه کنید. از جملات کامل و درست استفاده کنید. از بازىهایى که نوعى بازى با کلمات است استفاده کنید. کلمات ساده مانند سلام، بابا و... را تکرار کنید.
در ماه هشتم از میان اسباب بازىها، آن را که دوست دارد، انتخاب مىکند. اگر شىء از گهواره بیرون بیفتد خود را به طرف آن مىکشاند.
در هشت الى یازده ماهگى اسباب بازىهایى را که از دید او پنهان شده است، فعالانه جستوجو مىکند و براى به دست آوردن آنها موانع را کنار مىزند. در هشت ماهگى اسباب بازىهاى خود را پرتاب مىکند. این کار براى کودک یک نوع بازى تلقّى مىشود. نوع دیگر بازى، به هم زدن دو شىء یا دو مکعب یا دو اسباب بازى است.
در هشت الى دوازده ماهگى، پرتاب کردن اشیا هرچه بیشتر و هرچه دورتر سرگرمى کودک است. بنابراین، اسباب بازىهاى نشکن را در اختیار او بگذارید. روى میز کوچک غذاخورى او اسباب بازىهاى کوکى را قرار دهید. خرسى که مىرقصد یا لاک پشتى که سرش را تکان مىدهد، کودک را تا سرحد اشک ریختن مىخنداند. عروسکهایى که مىتوان آنها را با پیچاندن به هر شکلى درآورد نیز کودک او را خوشحال خواهند کرد. در موقع حمام کردن او، از حیوانات شناور مثل ماهى قرمز، اردک، نهنگ و یا قورباغه استفاده کنید.
در نه الى ده ماهگى اگر کودک دیگرى بخواهد اسباب بازى او را بگیرد، مقاومت مىکند. در نه ماهگى اگر به اسباب بازى نخ وصل کنیم، آن را به طرف خود مىکشاند. اگر شیئى را مخفى کنند براى پیدا کردن آن کنجکاوى مىکند. در هشت الى نه ماهگى اسباب بازى خود را به کودکان دیگر مىدهد.
کودک در ده ماهگى بر اعصاب حرکتى تسلط بیشترى مىیابد، مىایستد و اسباب بازى را به دست مىگیرد و اگر آن را در برابر دیدگانش زیرِ پوششى پنهان کنند، مىرود و برمىدارد. در این دوره کودک براى کشف و یافتن دنیاى اطرافش تلاش مىکند. اشیا را در دست مىگیرد و به دفعات مىچرخاند و آنها را در بین انگشتانش نگه مىدارد و اغلب به طرف دهان خود مىبرد. شیئى را که در دست دارد، روى چیزى مىکوبد و از این کار لذت مىبرد. در این سن، کودک دوست دارد اشیا را قطعه قطعه کند و از داخل کردن یک شىء در شىء دیگر لذت مىبرد. اشیا را داخل جعبه مىگذارد و مجددا بیرون مىآورد. با دستها به صورت بال زدن پرندگان بازى مىکند. اگر در دستش یک اسباب بازى باشد، ولى اسباب بازى دیگرى به وى داده شود آن را هم مىگیرد و سعى مىکند هر دو اسباب بازى را در یک دست نگه دارد.
در سن ده الى دوازده ماهگى مداد در دست مىگیرد.
کودک در سن یازده و دوازده ماهگى با گرفتن نخى که به ماشین اسباب بازى یا وسایل چوبى بازىاش بسته شده، مىتواند آنها را به طرف خود بکشد. به اجسام کوچکى مانند دکمه، چشم شیشهاى و حفرهها علاقهمند است. از بازىهاى مشترک (دالى، مخفىکردن اجسام و دنبال هم کردن) لذت مىبرد.
در یک سالگى از اسباب بازىهاى کوکى که راه مىروند و صدا مىدهند خوشش مىآید و توجهش به آنها جلب مىشود. همچنین به پرندهها، حیوانات، وسایل نقلیه و کسانى که حرکت مىکنند نیز توجه مىکند. مىتوان او را نشاند و با قل دادن توپ، او را با توپ بازى آشنا کرد.
کودک تا یکسالگى با هر وسیلهاى که در اختیارش قرار گیرد، بازى مىکند و آنها را از چند جنبه مورد بررسى قرار مىدهد؛ از لحاظ زبرى، نرمى، طعم، صدا و امثال آن. براى بچههاى این سن جغجغه، عروسک و حلقههاى نرمى که تمیز کردن آنها آسان باشد بسیار مناسب است.
کودکى که تازه مىخواهد راه بیفتد به اشیایى علاقه دارد که بتواند با آنها کارى انجام دهد نه چیزهایى که فقط آنها را بنگرد یا لمس کند. کاسههاى پلاستیکى رنگارنگ، عروسکى که آن را دربغل بگیرد، بادکنک رنگى، توپ خوشرنگ و بازیچهاى مثل روروئک که کودک آن را به سمت جلو هل بدهد از وسایل مطلوب او در این سن هستند.
کودک در یک سالگى به اسباب بازىهایى مثل توپ، قطعات خانه سازى، حیوان یا ماشینى که بتوان آن را به دنبال خود کشید، لیوان و مکعبهاى توخالى که بتوان آنها را در داخل هم جاى داد یا بر روى هم چید، نیاز دارد.
اسباب بازىها باید در آغاز زندگى تا یک سالگى سبک و صدادار باشند. کودک در یک سالگى از اسباب بازىهاى کوکى که راه مىرود و صدا مىدهند، خوشش مىآید و توجهش به آنها جلب مىشود.
اسباب بازىهاى زیر براى سن یک الى دوازده ماهگى پیشنهاد مىگردد: جغجغه، عروسک پارچهاى، حلقههاى پلاستیکى، مکعبهاى چوبى، توپ خوشرنگ، روروئک، بادکنک رنگى، کاسههاى پلاستیکى رنگارنگ و انواع لیوان بزرگ و کوچک، پیمانههاى پلاستیکى رنگارنگ، قطعات درشت خانه سازى، مکعبهاى توخالى، اسباب بازىهاى صدادار (دایره زنگى، طبل و...)، اسباب بازىهاى کوکى، اشیاى شناور براى آب بازى (ماهى، اردک پلاستیکى و...)، ماشین، گارى و حیوان که بتوان آنها را با نخ به دنبال خود کشید، وسایل معمولى خانه مثل بشقاب، قابلمه، قاشق، فنجان و... .
از یک تا دو سالگى
پیاژه معتقد است که کودک نخستین بار در حدود دو سالگى به تغییرى که اعمال او در اشیا به وجود مىآورد پى مىبرد؛ مثلاً، از برخورد قلم با کاغذ متوجه طرز ایجاد خط مىشود و درمىیابد که اگر تخت خود را به حرکت درآورد، از آن صدایى برخواهد خاست.
کودک این در سن بسیار فعال است و از دویدن یا بالا رفتن از جایى و پرتاب کردن اشیا لذت مىبرد. بنابراین، فرصتها و موقعیتهایى براى بازىهاى آزادانه و فعال در خانه و بیرون از خانه براى کودک فراهم سازید و او به بازىهاى آزاد با توپهاى کوچک تشویق کنید. کودک ممکن است توپ را به طرف بزرگترها یا یک شىء دیگر پرتاب کند. از توپهاى داراى اندازه متوسط و نرم استفاده کنید تا به کودک صدمه نزده و موجب ترس او نشود.
توانایى ساختن اشیا با دستان و انگشتان را در کودک تقویت کنید. به بازى با قطعات توخالى، پیمانهها و مانند آنها و ابزارى که قابل انباشته شدن باشند راهنمایى کنید. یک بازى آزاد با پیچ و مهرههاى پلاستیکى بزرگ تشویق کنید، از عدم بلعیده شدن آنها توسط کودکان اطمینان حاصل کنید. کودک را به قرار دادن قطعات، مکعبها و دیگر چیزها داخل پیمانه یا ظرف بزرگتر تشویق کنید. ظروفى با درها و دهانههاى گشاد آماده کنید تا کودک به باز و بستن درپوشها بپردازد.
در این سن، کودک به کنجکاوى درباره خودش مىپردازد. کودک را به بازىهاى آزادانه با آینههایى که امنیت دارند و خطرآفرین نیستند تشویق کنید. با کودک جلوى آینه بایستید یا بنشینید تا او درباره برداشتهایش درباره آنچه که مىبیند صحبت کند. تشویق کنید تا او حرکتهاى جنبشى و محرک ایجاد کند؛ یعنى در جلو آینه به وسیله دستها و بدن حرکتهایى انجام دهد.
پارهاى از مفاهیم اصلى مانند علت، اثر، ترکیب و اندازه را مىتوانید به کودک بفهمانید. درباره ترکیب اشیایى که کودک حس مىکند صحبت کنید؛ براى مثال، بگویید: «جغجغه سفت و سخت است»، «پتو نرم است.»
درباره علت و اثر ارتباطات با او صحبت کنید. بگویید: «اگر فنجان را وارونه کنى آب میوه درون آن خواهد ریخت»، «اگر در باران بایستى خیس مىشوى.»
در این سن کودک توانایى تشخیص اشیا، حیوانات و انسان را از یک تصویر دارد. یک اسکلت (بدن) پلاستیکى از حیوانات براى بازىهاى آزاد فراهم کنید. درباره نام هر حیوان، رنگ، صدا و مشخصههاى دیگر آن با کودک صحبت کنید.
کتابهاى تصویرى ساده تهیه کنید. از کودک بخواهید به محض اینکه شما آنها را نام مىبرید به اشیا و حیوانات اشاره کند. درباره تصاویر صحبت کنید. درباره اندازه اشیا صحبت کنید. براى مثال بگویید: «این یک توپ بزرگ است» یا «این قعطه کوچکتر از آن قطعه است».
در حدود 12 ماهگى به بعد هرچه در محدوده دست کودک قرار گیرد آن را به اطراف مىکوبد. این عمل تا 15 ماهگى به اوج خود مىرسد و در حدود 18 ماهگى تقریبا از بین مىرود.
کودک در سن بین 13 الى 18 ماهگى از «دالى کردن» بسیار لذت مىبرد و مىتواند «قایم باشک» بازى کند. اسباب بازىهاى چرخدار را هل مىدهد و مىکشد.
کودک از 9 تا 13 ماهگى بیشتر به اسباببازى توجه مىکند تا به همبازى؛ چون کودک در این دوره به اسباب بازى اهمیت زیادى مىدهد. در این سن گرایش به دعوا بر سر اسباب بازى در کودکان دیده مىشود.
در 14 ماهگى کودک با ماشین بازى کرده و صدایى شبیه آن را ایجاد مىکند.
کودک در 15 ماهگى ممکن است اصرار ورزد که بایستد و تنها براى مدت کوتاهى به مکعبها دقیق شود. معمولاً به هیچگونه فعالیتى براى ساختن چیزى مبادرت نمىورزد، بلکه فقط مکعبها را برهم مىزند و یا اینکه آنها را براى پدر و مادرش مىآورد.
در 16 ماهگى کودک با عروسک بازى مىکند، برایش لالایى مىخواند و مىخواباند.
در حدود 17 ماهگى اسباب بازىهاى چرخدارى که منگولهها و زنگولههایى در چرخهاى آنها باشد و به هنگام حرکت صدا کند، بسیار مورد علاقه کودکان است. در این سن کودک اسباب بازىها را پرتاب مىکند و اثر آن را مورد کاوش قرار مىدهد و دوست دارد اشیا را یکى پس از دیگرى داخل ظرفى بریزد و بیرون بیاورد.
در 5/17 ماهگى کودک در خیالش با ماشین بازى مىکند و یا خود را به جاى ماشین فرض کرده و عقب عقب مىرود.
در 18 ماهگى میخ را در سوراخ مىکند، یک دفعه دو الى سه ورق مىزند (نمىتواند به صورت تک تک ورق بزند)، مداد را در دست گرفته و به خوبى خط مىکشد، 2 الى 3 مکعب را روى هم مىگذارد.
در 12 الى 18 ماهگى کودک اشیایى را که کاربرد و ویژگى یکسان دارند، در کنار هم قرار مىدهد. در حدود 18 ماهگى مىتواند با مداد خطوط عمودى و افقى رسم نماید.
کودکان در 18 ماهگى مىتوانند با مکعبهاى اسباب بازى دو عدد را به یکدیگر متصل کرده و در 2 سالگى 6 عدد را به یکدیگر متصل نمایند.
کودک در 18 ماهگى مىتواند راه برود و عروسکش را همراه خود ببرد، با کمک مادرش با لگو قطار، ماشین، هوایپما و... درست کند و صداى آنها را درآورد، اگر اسباب بازى دلخواهش را کودک دیگرى بردارد، با زور و داد و فریاد از آنها مىگیرد و با پاى خود توپ را کنار مىزند.
در 5/18 ماهگى از سر وصداى سکههاى پول خیلى خوشش مىآید و آنها را داخل کیف کرده و دوباره بیرون مىآورد.
در 12 تا 18 ماهگى هل دادن یک اسباب بازى چرخدار به کودک نوپا احساس ایمنى مىدهد. وقتى مىنشیند دوست دارد با دستهایش که مهارت بیشترى یافتهاند کاسهها و پیالهها را داخل هم بگذارد. در این سن، از جعبه موزیک و خاک بازى لذت مىبرد. سطل، آب پاش و تشتى آب یا شن بازى در اختیارش بگذارید.
18 الى 24 ماهگى کودک به همه چیز دست مىزند، به همه جا مىرود، سر و صدا مىکند، همه چیز را به هم مىریزد و جابهجا مىکند. یک اسب یا قطار چوبى که دنبال خود بکشد و قطعات ساختمانسازى و یک کامیون یا کمپرسى که چیزى پر کند و خالى کند براى کودک مفید است.
در 19 ماهگى در تمام بازىهاى دستهجمعى شرکت مىکند و گاهى کودک مورد علاقهاش را به بازى دعوت مىکند، هنوز اشیاى تازه و چیزهایى را که قبلاً ندیده است به دهان مىبرد، ولى هرگز آنها را نمىخورد، مىتواند چهار لگو را روى هم بگذارد و برج یا آپارتمان بسازد، با بشقاب و کاسه خالى و قاشق به طور خیالى غذا مىخورد و مىگوید: غذاى خوشمزهاى است و به پدر و مادر نیز غذا تعارف مىکند.
براى کودکان 19 تا 25 ماهه اسباب بازى و همبازى اهمیت بیشترى پیدا مىکند، ارتباط اجتماعى پختهتر مىشود و کودک براى انطباق با همبازى گذشت بیشترى از خود نشان داده، رفتار خود را تغییر مىدهد.
در 20 ماهگى با دو ماشین کوچکش بازى مىکند، آنها را به هم مىزند و مىخندد. در این سن بیشتر مایل است با کودکان بزرگتر از خود بازى کند. با کودکان کوچکتر از خود بیشتر ابراز محبت دارد.
در 21 ماهگى به طور نامنظم به توپ لگد مىزند و مکعبها را براى درست کردن قطار در یک خط قرار مىدهد، عروسک خود را بغل کرده، راه مىبرد و به پشتش مىزند که بخوابد و یا اینکه روى زمین مىگذارد و مىزند و مىگوید: مُرد!
کودک یک الى دو ساله در بازى با لگوها از شکلهاى مشخص استفاده مىکند و آنها را روى هم قرار مىدهد و به هم وصل مىنماید.
بازىهاى نمایشى معمولاً در سنین 5/1 الى 2 سالگى آغاز مىشود و در سنین کودکستان به اوج خود مىرسد.
در دو سالگى به طور منظم به توپ لگد مىزند و مىتواند با شِش مکعب برجى بسازد. کودک در این سن به عروسک غذا مىدهد، او را به گردش مىبرد، با آب و شن بازى مىکند، اسباب بازىهاى متعلق به خود را کاملاً مىشناسد و حاضر نیست در اسباب بازىهاى خود کودکان دیگر را سهیم کند.
در دو سالگى توانایى ترسیم خطهاى دایرهاى و یا زاویهدار ظاهر مىگردند. نزدیک به دو سالگى یک تاب براى کودک مىتواند، یک کشتى فضایى تصور شود که به سیارهاى دوردست سفر مىکند یا پرندهاى وحشى باشد که در آسمان پرواز مىکند.
در دو سالگى کودک علاقهمند به کاسههاى پلاستیکى، قاشقهاى چوبى، کلید و قوطىهاى خالى است. از اینرو، بهتر است ظروف کهنه و بعضى ظروف پلاستیکى، که ارزان قیمت است، براى کودکان تهیه شود.
در سال دوم زندگى، بازىها براى کودک داراى مفهوم خاص و عمیقى است. براى مثال، ممکن است دختر بچهاى اسباب بازى خود را در ملافه بپیچد و در دهان خرس خود تکه نانى بگذارد و فعالیتهایى از این قبیل انجام دهد. از این روى، اسباب بازىهایى که در اختیار کودک قرار داده مىشود، باید معنىدارتر باشد. توپ، مکعبهاى بازى، عروسک، انواع حیوانات، ظروف و امثال آن مىتواند جزو اسباب بازىهاى مناسب براى کودکان باشد. در دو سالگى به صورت تک تک ورق مىزند، تسبیح نخ مىکند، بدون تقلید کاغذ را لوله مىکند و با یک دست با قیچى کاغذ مىبرد.
کودک دو ساله مىتواند حدود هفت دقیقه پشت سرهم به یک بازى ادامه دهد. پس از آن، خسته شده و به سوى بازى دیگرى مىرود.
در دو سالگى به خوبى مىدود، کمتر به زمین مىخورد، از پلهها بالا مىرود، بسیار فعّال و سرزنده و بانشاط است. مىتواند با شش مکعب برجى بسازد.
در 20 الى 24 ماهگى، بازىهاى موردنظر دختران عروسک بازى، اسباب بازىهاى نرم و ظریف، استمداد و کمک طلبیدن، رقصیدن و لباس مخصوص پوشیدن و بازىهاى موردنظر پسران بازى با بلوکها، دستکارى وسایل و ابزار، اسباب بازىهاى ماشینى و حمل و نقلى است.
کودک در دو سالگى مىتواند سوار سه چرخه کوچکى بشود، اما چون هنوز نمىتواند پدال را فشار دهد، با پاهاى خود سه چرخه را به جلو مىراند.
در پایان دو سالگى گاهى اوقات کودکان، دیگران را نیز در بازى خود شریک مىکنند و به بازى دوطرفه مىپردازند. در این مرحله حتى اگر بچهها سه نفر باشند، دو نفر از آنان با هم بازى مىکنند و یکى از آنان به تنهایى مشغول بازى مىشود.
برخى از اسباب بازىهاى مناسب براى سن 1 الى 2 سالگى عبارتند از: توپ در اندازه متوسط و نرم، پیچ و مهرههاى پلاستیکى، مکعبهاى درشت خانه سازى، قطعات توخالى، آینه، کتابهاى تصویرى ساده، اسباب بازىهاى چرخدار، میخ، چکش، خاک، ماسه، آب، سطل، بیلچه، آبپاش، تشت، انواع حیوانات، عروسک، قیچى و کاغذ، سه چرخه، مداد و کاغذ.
از 2 الى سه سالگى
کودک در 5/2 سالگى مداد را با انگشتان مىگیرد و مىتواند خط خطى کند، با مکعب پل مىسازد، توپ را با پا شوت مىکند.
در همین سال به دلیل افزایش قدرت عضلانى، کودک وقتى خطى را رسم مىکند با چشم نیز مراقب است که خط از محدوده تعیین شده خارج نگردد.
کودک در این سن مىتواند اشیاى مشابه را روى هم بچیند و ما نیز مىتوانیم از او بخواهیم که قاشقها، چنگالها و سایر چیزها را که شسته شده است، روى وسایل مشابه آنها در داخل قفسههاى آشپزخانه بچیند.
کودک در 2 الى 5/2 سالگى شروع به بازىهایى مىکند که با تخیل همراه است.
در همین سال مىتواند مکعبها را روى زمین به دنبال هم قرار داده و قطار درست کند.
در 5/2 سالگى روى سه چرخه مىنشیند، دسته آن را با دست مىچرخاند و هدایت مىکند اما هنوز قادر به پازدن نیست.
در 2 الى 5/2 سالگى معمولاً دخترها و پسرها اسباببازىهاى مشترکى دارند، ولى از این پس، پدربزرگ و مادربزرگها به دخترها عروسک و به پسرها ماشین هدیه مىدهند. در این سن پسرها ماشین آتشنشانى و هواپیما را برمىگزینند و دخترها در جستوجوى عروسک و مرواریدهاى چوبى هستند که به نخ بکشند.
در 5/2 الى 3 سالگى تقلید کردن از والدین کار مورد علاقه کودکان است. پسر از ماشینرانى لذت مىبرد و دختر به آشپزى و خانهدارى علاقهمند است.
5/2 الى 3 سالگى سن تخیل و بازى حرفهاى کودک است. دختر با یک کیف جراحى نقش دکتر و پرستار را بازى مىکند و پس از تزریق آمپول به عروسکش، درجه حرارت بدن او را اندازه مىگیرد و یا نقش یک فروشنده را بازى مىکند.
در این سنین هم دختران و هم پسران بازىهاى ساختن لگوها را دوست دارند و از نقاشى کردن لذت مىبرند. عروسک براى دختر بچهها و ماشین براى پسر بچهها با ارزشترین اسباب بازىهاست.
کودک در 5/2 سالگى به تنهایى از پلهها بالا مىرود و هنگام پایین آمدن دست خود را به نرده یا دیوار مىگیرد. اسباببازىهایى که جداشدنى است و به قطعات گوناگون تقسیم مىشود مانند قطار، ماشین، قطعات چوبى، لگو، مکعبهاى چوبى، انواع پازل، و نظایر آن، بخصوص اگر رنگى باشد، مورد علاقه کودک است.
در سال سوم زندگى، با توجه به مهارتهاى بیشترى که کودک به دست مىآورد، باید اسباب بازىهایى در اختیارش قرار
والدین در انتخاب
اسباب بازى باید دقّت
و هوشیارى لازم را
داشته باشند؛ چرا که در
شکل دادن به تمایلات
عاطفى و روانى او
نقش مهمى ایفا مىکند
و چنانچه در انتخاب
آنها توجه کافى نشود،
ناخواسته تمایلات کودکان
به گونهاى شکل مىگیرد
که مورد انتظار نبود.
گیرد که متناسب با توانایىهایش باشد؛ اسباب بازىهایى مانند قطار، اتومبیل و مکعبهایى براى ساختن، عروسکهایى که بتواند لباسهاى آنها را عوض کند و به آنها غذا بدهد.
کودک در 3 سالگى مداد را مانند بزرگترها در دست مىگیرد، با قیچى به خوبى مىبرد. اشیا را با شست و یا انگشت وسط و شست بلند مىکند. کاغذ را لوله کرده و تا مىزند، با تقلید عکس آدم مىکشد، دایره مىکشد و مىتواند دو خط عمودى و افقى را ترکیب نماید.
در سن 3 سالگى فرصتهاى مناسبى براى بازىهاى سرگرم کننده در خانه و بیرون از خانه براى کودک مهیا کنید؛ مانند بالا رفتن، دویدن، آهسته رفتن و پریدن. اسباببازىهایى را مهیا کنید تا کودک آنها را از هم جدا کند (مانند مهرهها). البته، مهرهها باید به اندازه کافى بزرگ باشد تا بلعیده نشود. همچنین فرصتهایى براى پر کردن و خالى کردن پیمانهها با شن، آب، برنج و حبوبات براى کودک فراهم شود. مداد شمعى، گچ، رنگ و کاغذ براى نقاشى و نوشتن آماده کنید.
سعى کنید مهارتهاى زبانى کودک را افزایش دهید، به کودک دلگرمى بدهید تا با شما صحبت کند. در این صحبت، از ضمایرى مانند «من»، «مرا»، «شما»، «آنها» و «ما» استفاده کنید و به کودک بیاموزید از این لغات استفاده کند. با کودک درباره تصاویر صحبت کنید. از او بخواهید تا به اشیا و یا نام آنها اشاره کند. همیشه براى اشیا نام درست انتخاب کنید.
در 3 سالگى کودک به بازىهاى نمایشى علاقه نشان مىدهد. جلوى کودک بایستید و از او بخواهید هرکارى که شما مىکنید، تکرار کند. عروسک، گارى کوچک، تختخواب عروسک، تلفنهاى اسباب بازى براى مکالمه و بازىهاى نمایشى براى کودک مهیا کنید.
کودک در این سن علاقهمند به مسأله تعادل و اندازه و روشهاى روى هم سوار کردن مکعبهاست. براى کودک 3 ساله یک مکعب مىتواند یک قطار، یک عروسک یا یک ساختمان باشد.
کودک 3 ساله قادر است از گلولههاى رنگى به ترتیب قرمز، زرد ـ قرمز، زرد درست کند. او رنگها و فرمها را طبقهبندى مىکند. براى مثال، دکمهها را بر طبق رنگ و اندازه مرتب مىکند و مىتواند تا سه رنگ را نام ببرد. مىتواند به مدت نیم ساعت بر روى یک بازى تمرکز داشته باشد و اگر به هدف و مقصودش برسد راضى و خرسند مىشود.
کودکان سه ساله معمولاً مکعبها را به طور افقى قرار مىدهند، به ندرت در این سن، کودک شخصا به ساختن چیزى مبادرت مىورزد. کودک 3 ساله در بازى با لگوها شروع به ساختن شکل معین و سادهاى مىکند.
کودک در حدود 3 سالگى دوست دارد با موادى بازى کند که بتواند به آنها ضربه بزند، فشار بدهد، تکه تکه کند و روى هم بگذارد. خرد کردن و فشار دادن مواد به کودک آرامش مىدهد. گل و خمیربازى این نیاز را برطرف مىکند و کودک هنگام بازى با آنها آرامش مىیابد.
در این دوره وسایل نقاشى براى بازى کردن بسیار مناسب است. کودک علاقه به مداد رنگى و ماژیک دارد. قطعات چوبى که بتوان از بین آنها نخ یا ریسمانى رد و آنها را ردیف کرد نیز کودک را سرگرم مىکند. در پارکها مىتوان از تاب، الاکلنگ، سرسره و نردبان با رعایت نکات ایمنى استفاده کرد.
در 3 سالگى کودک قادر به راه رفتن است و دستهاى او قدرت انجام دادن حرکتهاى پیچیدهترى دارند. بنابراین، مىتوان اسباب بازىهایى از قبیل سه چرخه پلاستیکى کوچک، گارى، کامیون و توپ برایشان تهیه کرد. آویزها و فرفرهها از جمله وسایل و ابزار بازى هستند که کودکان به هنگام 3 سالگى مىتوانند در ساختن آنها همکارى کنند. پازلهایى که از قطعات کمتر (چهار ـ پنج) تشکیل شدهاند براى کودکان سنین پایین دو تا سه سالگى مناسب هستند. کودک در 3 سالگى مىتواند کاغذ را قیچى کند.
براى بازى با دو یا سه کودک 3 ساله، که مشغول توپ بازى هستند، ما نیز به عنوان بزرگسال مىتوانیم وارد شده و هرگاه توپ به طرف ما مىآید، آن را گرفته و به سوى یکى از کودکان بیندازیم در این سن غالب کودکان بدینگونه بازىها علاقهمندند.
کودک در سن 5/2 الى 3 سالگى بیشتر در کنار کودکان به بازى مشغول مىشود، ولى با خود آنها بازى نمىکند.
کودکان 3 ساله اولین تلاشها را براى انجام بازى مشترک با 2 الى 3 همبازى شروع مىکنند. کودک در دستههاى 3 نفرى در بازىها و فعالیتهاى دیگر کودکان شرکت مىکند و به تدریج، آمادگى پیدا مىکند که حقوق دیگران را درک کند. در این سن، بیش از هر زمان دیگر، براى تصاحب اسباب بازى زد و خورد مىکند. بازىهاى گروهى که در این سن حداکثر با 3 نفر شکل مىگیرد، ناپایدار بوده و به زودى از هم پاشیده مىشوند؛ زیرا کودکان در این سن مىتوانند در آن واحد فقط با یک نفر بازى کنند.
کودک در 3 سالگى بالانس، پرسشهاى گوناگون و بازى با صندوق و جعبه و آجر و تخته و جست و خیز با طناب را دوست دارد و مىتواند سوار سهچرخه شود و رکاب بزند.
اسباب بازىهاى پیشنهادى مناسب براى سن 2 الى 3 سالگى: لوازم نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ، قلم مو، مداد رنگى)، خمیزبازى و گل رُس، توپ، سهچرخه، الاکلنگ، سرسره و تاب کوچک، انواع پازل یا 4 تا 5 قطعه مانند پازل آدمک، خانه و...، مرواریدهاى چوبى درشت، لگو، مکعبهاى چوبى رنگى، قطار، ماشین، قطعات چوبى، عروسک و وسایل آن مثل تختخواب عروسک، لباس عروسک و...، قیچى و کاغذ باطله جهت برش، تلفن اسباب بازى، طناب، گارى، کامیون، لوتو، دومینو، و تخته سیاه کوچک.
از 3 الى 4 سالگى
در 4 سالگى کودک کنجکاو است که اشیا چرا و چگونه به وجود مىآیند. موضوعاتى را فراهم کنید که کنجکاوى کودکان را تحریک کند. به سؤالات آنان به سادگى و صداقت پاسخ دهید و از کتابهاى مرجع براى پیدا کردن پاسخ به همراه کودکان استفاده کنید. فعالیتهاى علمى سادهاى انجام دهید؛ مثل اینکه آهنربا به چه چیزهایى را مىرباید، یخ زدن آب، بذر گیاهان و به پرواز درآوردن بادبادک در یک روز بادى.
از این سن درک مفاهیم عددى شروع مىشود. معمولاً مفاهیم 1 و 2 و 3 را مىتوانند درک کنند. شاید بتوانند چند شماره را پشت سرهم بشمارند. اما ممکن است چند تایى را حذف کنند. موضوعات مورد علاقه آنها مثل شیرینى، فنجان، عروسک و... را بشمارید. به بچهها اجازه شمارش آنها را بدهید. اعداد را در اتاق به بچهها نمایش دهید و براى این کار از تقویم، نمودار، ترازو و خط کش استفاده کنید.
مهارتهاى زبان و لغات را افزایش دهید. هر روز فرصتهایى براى خواندن داستان به طور گروهى یا انفرادى براى کودکان فراهم کنید. کودکان را تشویق کنید که قصه بگویند، قصههایشان را روى نوار ضبط کنید و تشویق کنید تا درباره موضوع مورد علاقه خود صحبت کنند. کودکان را به فعالیتهاى هنرى مانند کار با رنگ، مداد شمعى، گچ، مداد رنگى، گِل و خمیر بازى تشویق کنید. فرصتهایى براى بازى با آجرهایى در اندازهها و اشکال مختلف براى آنان ایجاد کنید.
از 2 الى 4 سالگى مکعبهایى که رنگهاى متفاوت داشته و هر ضلع آنها 5 الى 7 سانتىمتر باشد، براى کودکان مناسب است. کودک با این مکعبها مىتواند اشکال هندسى گوناگون بسازد و با در کنار هم قرار دادن رنگهاى گوناگون فکر و اندیشه و نیروى سازندگى و تشخیص خود را پرورش دهد.
در 3 الى 4 سالگى کودک قادر به سوار شدن سه چرخه، به حرکت درآوردن وسایل مختلف (واگن) و بالا رفتن از نردبانهاى مخصوص ژیمناستیک است. ترسیم خطوط در سه سالگى هنوز به صورت مخدوش است، ولى در یک جهت بوده و از تکرار جلوگیرى مىشود.
در سه الى 5/4 سالگى بازىهاى موردنظر دختران، برش، طراحى و شیرینى پزى، بازى در آشپزخانه، بازى با عروسک و لباس مخصوص پوشیدن است و بازىهاى موردنظر پسران، عملیات ساختمانى با بلوکها، نجارى و چوب کارى، بازى با وسایل و اسباب بازىهاى حمل و نقل، سه چرخه سوارى، بازى در کوچه و خیابان با گل و شن مىباشد.
کودکان در این سن مىتوانند به طور یکنواخت و مستقیم دوندگى نمایند و به آسانى دویدن خود را متوقف سازند، به دور خود بچرخند، بالا روند و جهش نمایند. از توانایى برقرارى تعادل برخوردارند و مىتوانند روى یک نرده یا میز پهن راه رفته و تعادل بدن و حرکات خود را حفظ نمایند.
با رشد عضلات ظریف و افزایش کنترل بر روى آنها، علاقهمندى کودکان به رنگآمیزى نقاشى، تا زدن کاغذ و ساختن اسباب بازىها بیشتر مىگردد.
براى کودکان چهارساله، که معمولاً از بازى بر روى پلکان لذت مىبرند، مىتوانیم پیشنهاد کنیم که یکیک به نوبت ابتدا از یک پله و بعد دو پله و سپس احتمالاً سه پله، شروع به پریدن کنند. باید به خاطر داشت که بازى در پلکان بدون ترتیب قبلى احتمال خطر زیاد دارد. اما در صورتى که زیرنظر یک فرد بزرگسال و با توجه به فعالیتهاى حسى و حرکتى کودکان باشد، موجب مىشود که هریک از کودکان فعالیتى مناسب با میزان مهارت خویش انجام دهد.
کودک در چهار سالگى سعى مىکند از رنگها به تناوب استفاده نماید. براى مثال، ابتدا شىء قرمز رنگ، سپس آبى و مجددا قرمز و بعد آبى و... به کار مىبرد.
در 4 سالگى به سرعت دوچرخه مىراند و با مهارت دور مىزند و مىتواند روى یک پا لى لى کند. در این سن دخترها و پسرها دوچرخه سوارى و توپ بازى را دوست دارند. همچنین از بازىهایى که صبر و حوصله مىخواهد مثل «پازل» و مجموعه اسباببازىهاى فکرى و دقیقتر لذت مىبرند. دختر در این سن مىتواند عروسکش را حمام کند و بعد در حالىکه لالایىمىگوید او را بخواباند.
از 4 سالگى بچه از بریدن قطعات کاغذ رنگى و چسباندن آنها روى مقوا لذت مىبرد. سه چرخه، هواپیما، کشتى، اتومبیل و انواع عروسکها و جعبههاى بزرگ که بچه با آن هزار و یک کار مىتواند بکند، طناب و وسایل ورزشى بازیچههاى مطلوب او هستند.
در 4 سالگى کودک رفتارش دقیق و ظریفتر مىشود، مىتواند لباس خود را بپوشد و بند کفش خود را ببندد. کودکان را تشویق کنید خودشان لباس بپوشند، خودشان لباس خود را در بیاورند، غذاى خود را بکشند، سفره را بچینند و گیاهان را آبیارى کنند.
اغلب کودکان 4 ساله در مجسمهسازى اشیاى مشخصى مىسازند و درست کردن و اضافه کردن را به خراب کردن و دوباره سازى ترجیح مىدهند، با مکعبها طرحهاى خام و مارپیچ درست مىکنند که با سستى روى هم سوار هستند.
کودک در 5/3 سالگى خط مایل و در 4 سالگى مربع مىکشد. در 4 سالگى به بازى با عده بیشتر از دو سه نفر از همسالان علاقهمند است. ولى مدت زیادى نمىتواند به شرکت در این بازىهاى دسته جمعى ادامه بدهد. کودک مىآموزد که شرکت در بازىهاى جمعى، مستلزم این است که او و دیگران به نوبت از اسباب بازى استفاده کنند.
اسباب بازىهاى مناسب براى کودکان 3 الى 4 سالگى: نردبان، وسایل نجارى (چکش، میخ و...) وسایل آشپزى (ظرفهاى کوچک غذاخورى و آشپزى و...)، وسایل و اسباب بازىهاى حمل و نقل مثل واگن، گارى دستى، کامیون، تراکتور، جرثقیل، قایق، هواپیما، کشتى، اتومبیل، انواع عروسک، قطعات کاغذ رنگى، مکعبهاى چوبى، آهنربا، قطعات آهن، ظرفهاى کوچک غذاخورى و آشپزى، جارو، تختخواب عروسک، خانه عروسک، حیوانات گوناگون، ماشین آتش نشانى، الاکلنگ، سرسره، تاب، تلفن، سه چرخه، خمیر بازى، گل رُس، ماسه، سه چرخه، انواع پازل، وسایل نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ).
4 الى 5 سالگى
کودک در 5 سالگى از کارهاى پر تحرک لذت مىبرد و فعال است و بازىهاى پر سروصدا را دوست دارد. مهارتهاى عضلانى بزرگ و کوچک کودک افزایش یافته و مىتواند توازن بدن را به خوبى حفظ کند. فرصتهایى فراهم آورید که کودک بر روى یک خط پیچدار قدم بزند یا بر روى یک تیر تعادل خودش را حفظ کند.
کودک را به مخلوط کردن رنگهاى ابتدایى براى ایجاد و ترکیب رنگهاى جدید دیگر تشویق کنید و رنگهاى ایجادشده را براى او نام ببرید.
در 5 سالگى کودک داراى تعادل کلى است، حرکاتش تکامل بیشترى دارد و مىتوان گفت که در این سن مانند بزرگسالان عمل مىکند و به اعمالى همچون شانه کردن و مسواک زدن مىپردازد.
بهترین اسباب بازى براى کودک در این سن، لگو یا بلوکهاست که با آنها ساختمان مىسازد. قیچى کردن کاغذ فعالیتى است که کودک در این دوره سنى نیز علاقه نشان مىدهد. بدین منظور، به او چگونگى کارکردن با قیچى و کاغذها را یاد بدهید؛ زیرا کودک از سوراخ کردن، بریدن، چین دادن کاغذ، بخصوص کاغذهاى رنگى، لذت مىبرد.
سوراخ کردن کاغذ فعالیت دیگرى است که کودک را سرگرم مىکند، بریدن عکسها و و چسباندن آن روى کاغذ، نقاشى کردن با مداد رنگى، آبرنگ و ماژیک مدت زمان زیادى او را سرگرم مىکند. در این دوره کودک به انجام دادن کارهاى دستى، به ویژه بریدن، دوختن و چسباندن علاقه دارد.
استوانههاى اندازهگیرى براى هماهنگى عمل چشم و دست، شناخت رنگها، تقویت دقت و توجه به اندازه قطعات، طبقهبندى اشیا بر حسب رنگ و اندازه، درک مفاهیمى همچون بلندتر و کوتاهتر، کوتاه و بلند، بلندترین و کوتاهترین مؤثر است.
در این سن فهم مفاهیم وابسته به اعداد، اندازه، وزن، رنگ، محتوا، فاصله و موقعیت و زمان در کودک افزایش مىیابد. در مکالمات از کلمات وابسته به این مفاهیم استفاده کنید و با جملاتى نظیر «مداد را کنار ساختمان بزرگ قرار بده»، کودک را به بازى تشویق کنید.
10
در 5 سالگى کودک داراى قوه تصور عالى است و از تماشاى نمایشنامه درام لذت مىبرد. به مناسبتهاى مختلف و با وسایلى مثل صندوق پول، سطل زباله، قورى و مبلمان اندازه بچهها نمایشنامههایى را ترتیب دهید.
کودک در این سن مشتاق کسب آگاهى از جهان اطراف است. گردشهاى دستهجمعى به مناطق و مکانهاى مختلف شهر مثل پارک، ایستگاه آتشنشانى، کلانترى و... انجام دهید.
در این سن کودک توانایى طبقهبندى (دستهبندى) بر طبق ویژگىهاى مشابه را دارد. مىتواند با لوتوها بازى کند و دکمهها را بر طبق رنگ و اندازه دستهبندى کند. مخلوطى از دانهها را فراهم کنید و از کودک بخواهید بر طبق نوع آنها را جدا کند. بلوکهاى مختلف در اختیارش قرار دهید و از او بخواهید بر طبق شکل آنها را بچیند و جدا کند.
در 5 سالگى کودک شکل آدم را با بدن، صورت، دست و پا مىکشد، با لوبیا از روى طرح شکل مىسازد و مىتواند خط راست را با قیچى ببرد. یک قسمت را به خوبى رنگ مىزند.
در این سن کودک بین تخیل و واقعیت در نوسان است، از کلام آهنگدار و قصههایى که قطعات تکرارى دارند لذت مىبرد، معمولاً سعى مىکنند آنچه را دیدهاند بسازند.
کودک در 5 سالگى چهار ضلعى (با مکعبى داخل آن) مىسازد و مىتواند ساختمانهایى بسازد که با دقت روى هم سوار شدهاند.
کودکان پنج ـ شش ساله در بازىهاى جمعى پختهترند. آنها مىتوانند فکرشان را براى دوستانشان توضیح دهند و به تدریج عزت نفس در آنها ظهور مىیابد. البته نباید اجازه داد این خصیصه به خودنمایى و خودپرستى مبدّل شود.
در سن 5 سالگى جمع بازیکنان یک گروه به 4 یا 5 نفر مىرسد که مىتوانند براى مدتى بیشتر به بازى خود ادامه دهند.
کودکان 5 ساله نسبت به کودکان 4 ساله مدت بیشترى تمرکز مىکنند، بعضى اوقات یک ساعت به طراحى، نقاشى، مجسمه سازى مىپردازند. ولى معمولاً مدت کار آنها از یک ربع تا نیم ساعت است. آنان دوست دارند با گل اشکال و شىء بخصوصى خلق کنند و شکلهاى پیچیدهترى بسازند.
کودکان در این سن کنترل بیشترى روى حرکات ظریف بدن داشته و مىتوانند از وسایل زیر استفاده نمایند: قیچى، مسواک، اره، مداد، چکش و سوزن براى کوبلن دوزى.
تمامى کودکان 5 و 6 ساله چابک و پر جنب و جوش هستند. آنها مىتوانند جست و خیز نمایند، بدوند، پرسش نمایند، بالا و پایین بروند و بعضى از آنها در فعالیتهاى ورزشى از قبیل دوچرخه سوارى، ژیمناستیک، شنا و اسکى شرکت نمایند.
در 5 سالگى کودکان مىتوانند لى لى بازى کنند، بپرند، طناب بازى کنند، بدوند، از جایى بالا روند، دور خود بچرخند و... . کودک تا سن 4 الى 5 سالگى پس از به دست آوردن تجربه کافى به راحتى در بازىهاى نمایشى، اجتماعى پیشرفت مىکند. کودکان 5 ساله قادرند نخست موضوع بازى و نقش خود را در آن انتخاب کنند، سپس نقشهاى لازم را برگزینند.
کودکان 5 ساله به فعالیتهاى گروهى علاقه دارند و قوانین و مقررات بازى را رعایت مىکنند. آنها در سنى هستند که دوست دارند سرگرمىهاى بزرگترها را تقلید کنند؛ سرگرمىهاى خانه مانند چراغ خوراکپزى، ظرفشویى، اطوکشى، جاروکشى و... .
فهرست اسباب بازىهاى مناسب براى کودکان 4 الى 5 ساله: وسایل ساده خیاطى (نخ و سوزن کوبلن)، انواع پازل با 9 تا 15 قطعه، کلاه مأموران آتشنشانى، کلاه افسر پلیس، لباس پرستار و پزشک، وسایل برش و چسباندن (چسب، قیچى)، لگو یا بلوکههاى ساختمانسازى، وسایل نقاشى (مداد رنگى، گواش، آبرنگ، ماژیک)، مهرههاى رج شونده، وسایل ساده نجارى (چکش، اره کوچک)، طناب براى طناب بازى، قطعههاى چوبى و پلاستیکى براى خانه سازى، گارى دستى، الاکلنگ، سرسره، تاب، نردبان، لباسهاى مردانه و زنانه، سه پایه و تخته سیاه، تلفن، ظرفهاى کوچک غذاخورى و آشپزى، وسایل بازىهاى تقلیدى، وسایل باغبانى (بیلچه، شنکش و...) آهنربا، براده آهن، تکه آهن.
5 الى 6 سالگى
خصوصیات بازىها در سنین 3 الى 6 سالگى را مىتوان چنین برشمرد: بازى همراه با حرکات بدنى، استفاده از نیروى تخیل در بازىها، علاقه به رقابت و تقلید، علاقه شدید به بازى با گل و خاک، شکستن و نابود کردن اسباب بازى به منظور پى بردن به محتویات آنها و بالاخره نپذیرفتن هیچگونه قید و قانون و قاعدهاى در بازى.
کودک در 6 سالگى مستطیل (با دو قطر آن)، لوزى (با محور طول افقى) و دایره و مثلث به صورت مماس داخل و خارج مىکشد.
کودکان 6 الى 7 ساله معلومات خود را که از تجارب شخصى و یا از داستانهاى نقل شده کسب کردهاند، به صورت ماهرانهاى در بازىها به کار مىگیرند.
در سن 6 سالگى بازىهاى فردى، که به صورت دویدن و بالا رفتن بود، به صورت بازىهاى جمعى درمىآید. کودک بیشتر اوقات با کودکان دیگر بازى مىکند، ولى یک همبازى را ترجیح مىدهد و تمایل به بازى در گروههاى کوچک در او دویده مىشود، بازى ابداع مىکند و در هنگام بازى قواعد و مقررات آن را تغییر مىدهد.
در 4 الى 6 سالگى کودکان علاقهمند به بازىهاى نمایشى هستند و از این طریق احساس لذت مىکنند. بازى ذوقى تقریبا در سن 5 الى 6 سالگى ظاهر مىشود. کودکان در 5 تا 6 سالگى بیشتر اوقات علاوه بر سه چرخه، دوچرخه سوارى نیز مىکنند. پریدن با یک پا به طور یک در میان و جست و خیز کردن، کنترل بیشتر روى حرکات ظریف بدن، شروع استفاده از وسایلى مانند مسواک، قیچى، اره، مداد، چکش و سوزن براى دوخت و دوز و... مخصوص این سنین است.
کودک در 6 سالگى توپ را با یک دست مىگیرد، از مقررات بازى پیروى مىکند، همبازى انتخاب مىکند.
فهرست اسباب بازىهاى مناسب براى کودکان 5 تا 6 ساله: میز تحریر و صندلى، جعبه رنگ و وسایل نقاشى، وسایل باغبانى (بیلچه، شنکش و...، فرفره، طناب براى طناب بازى، وسایل خیاطى (سوزن و نخ)، دوچرخه، توپ با راکت، قیچى و کاغذ، انواع عروسک (عروسک خیمه شببازى و...)، گِل رس، خاک، شن.
از 7 تا 12 سالگى
معمولاً کودکان در آستانه هفت سالگى، که میدان تصوراتشان گسترش مىیابد، در بازىها تمایلشان به اجراى نقشهاى مختلف و ترکیب آموختهها و اعمال هدفدار شدت مىیابد.
کودک در 7 سالگى به مهارتهاى بدنى براى ورزشهاى دستهجمعى مسلط شده و از بازىهاى گروهى لذت مىبرد، به هنگام سوارشدن بر روى اسباب بازىهاى متحرک تعادل خود را مىتواند حفظ کند.
کودکان از سن 7 سالگى به بعد مىتوانند قواعد بازى را رعایت کنند، دسته جمعى به بازى مشغول شوند و باهم به رقابت بپردازند، عدهاى برنده و عدهاى دیگر بازنده شوند.
کودک در 7 سالگى به مهارتهاى بدنى براى ورزشهاى دستهجمعى مسلط شده و از بازىهاى گروهى لذت مىبرد. هنوز از بازىهاى تخیلى لذت مىبرد و با چوب کار دستى مىسازد.
در 7 سالگى پسران به بازى فوتبال و تیراندازى با کمان علاقهمندند و دختران از جهیدن و لى لى بازى لذت مىبرند. کودک در سنین 7 الى 11 سالگى بازىهاى باقاعده را انجام مىدهد. کودک در 8 سالگى شش ضلعى مىکشد و هنوز از بازىهاى تخیلى لذت مىبرد.
زمانى که کودکان به حدود سن ده سالگى مىرسند، بازىهاى آنها بیشتر رنگ رقابت به خود مىگیرد و مهارت و برترى در بازى، بیش از هرچیز دیگر مهم جلوه مىکند، در حالى که تا قبل از آن، بیشتر تفریح و شادى در بازى مطرح بوده است.
در سن 11 الى 13 سالگى علاقه به نشان دادن سرعت، قدرت و مهارت در بازى، پرداختن به بازىهایى که مستلزم مهارت بیشتر هستند، علاقه به بازىهاى دسته جمعى و ظاهر شدن میل رقابت در بازىها در کودکان شکل مىگیرد.
فهرست اسباببازىهاى مناسب براى کودکان 7 الى 12 ساله: وسایل نمایش عروسکى، وسایل ساده تردستى، وسایل بافندگى، وسایل سبدبافى و حصیر بافى، وسایل کامل نجارى، وسایل آزمایشهاى علمى، وسایل نقاشى، وسایل خیاطى، وسایل باغبانى، وسایل برش و چسباندن.
··· منابع
یکى از منابع عمده در این فصل منبع شماره 1 مىباشد و از سایر منابع نیز در حد لازم استفاده شده است.
1. MAYESKY MARY, CREATIVE ACTIVITIES FOR YOUNG CHiLOREN
2ـ سوسن اردکانى (شاهین)، بهداشت مادر و کودک
3ـ دیدیه کالوت، فرزندان خود را در بازىها بهتر بشناسیم.
4ـ ادوارد سینکلر و اشتوکینگر ماگدامن، دنیاى کوچک بزرگ من
5ـ آ. ساپتکو، پدران و مادران درباره تربیت فرزندان
6ـ بنیامین اسپاک، تغذیه، تربیت و نگهدارى کودک
7ـ مینو واثقى، آموزش ضمن بازى (سال سوم)
8ـ لورانس پرنو، دنیاى شیرین بچهدارى
9ـ نویسندگان و مؤلفان کشورهاى جهان، نگاهى به آموزش و پروش پیش از دبستان در جهان امروز
10ـ مهدى جلالى، روانشناسى کودک
11ـ محمدعلى احمدوند، روانشناسى بازى
12ـ جان بک، چگونه فرزند باهوشترى تربیت کنیم.
13ـ جوزف براگا براگالورى، با کودکان خود رشد کنید.
14ـ الیزابت هارلوک، بازى
15ـ جمعى از مؤلفان، روانشناسى رشد (1)
16ـ ناصر بىریا و همکاران، روانشناسى رشد (2) با نگرشى به منابع اسلامى
17ـ هادى بهرامى، روانشناسى کودک
18ـ سیروس عظیمى، روانشناسى کودک
19ـ حسن احدى و شکوهالسادات بنى جمالى، روانشناسى رشد
20ـ محمدرضا شرفى، مراحل رشد و تحول انسان
21ـ مهرناز شهرآراى، راهنماى انتخاب اسباب بازیى
22ـ سینگر دروتى. جى ـ دونسن تریسى. آ، مقدمهاى بر پیاژه کودک چگونه فکر مىکند.
23ـ ایلگ فرانسس و همکاران، رفتار کودک
24ـ هادى سلیمى اشکورى، مطالعه رشد روانى یک کودک ایرانى در دو سال اول زندگى
25ـ آ.ک بوندار نکو و آى. اى ماتوسیک، نقش بازى در پرورش فکرى کودک
26ـ سیدمهدى طباطبائىنیا، اسباب بازى آموزش و درمان
27ـ سى فلت کارل و باربوردنیتا، آموزش و پرورش دوران نخستین کودکى