مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

تعلیم و تربیت در آیینه 40 حدیث

رحیم شمیم نم

این تعلیم و تعلّم است که فرهنگ جامعه را رشد می‏دهد و انسانها را به سوی کمال رهنمون می‏سازد.

این تعلیم و تعلم است که آدمیان را از اخلاق ناپسند دور می‏کند و به سوی اخلاق پسندیده فرا می‏خواند.

این تعلیم و تعلم است که عمل مردم را پاک و خالص می‏گرداند و از شرک و ریا دور می‏سازد.

آنچه در پی می‏آید چهل حدیث درباره «تعلیم و تعلّم» است که امیدوارم با فراگیری و به کارگیری آنها به «علم حقیقی» و «حقیقت علم» نزدیکتر شویم.

(1) آموزش هدف بعثت پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «بِالتَّعْلیمِ أُرْسِلْتُ؛1 من برای آموزش دادن فرستاده شده‏ام.

» (2) گرامیداشت دانشمند، گرامیداشت خداست امام امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام می‏فرمایند: «مَنْ وَقَّرَ عالِما فَقَدْ وَقَّرَ رَبَّهُ؛2 در برابر کسی که به او دانش می‏آموزید (شاگرد) و کسی که از او دانش می‏جویید (معلم) فروتن باشید.

هر کس دانشمندی را گرامی بدارد، بی‏گمان پروردگارش را گرامی داشته است.

» (3) ارزشمندترین مردم کیست؟ پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «اَکْثَرُ النّاسِ قیمَةً اَکْثَرُهُمْ عِلْما؛3 بیشترین مردم از نظر ارزش، بیشترین آنهاست از نظر دانش.

» (4) تا جوان هستی دانش بجوی پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «مَنْ تَعَلَّمَ فی شَبابِهِ کانَ بِمَنْزِلَةِ الرَّسْمِ فِی الْحَجَرِ؛4 هر کس در جوانی دانش بیاموزد، [از نظر پایداری] چون نقشِ روی سنگ است.

» (5) برای دانش اندوزی قدم رنجه فرما! پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّینِ؛5 دانش بجویید؛ اگر چه در [راهی دور] چون چین باشد.

» (6) آداب تعلیم و تعلّم این است پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «لَیِّنُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَ وَلِمَنْ تَتَعَلَّمُونَ مِنْهُ؛6 با کسی که به او دانش می‏آموزید (شاگرد) و کسی که از او دانش می‏آموزید (معلم) نرمخو باشید.

» (7) فروتن باش، فروتن باش! امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «تَواضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَتَواضَعُوالِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ؛7 در برابر کسی که به او دانش می‏آموزید (شاگرد) و کسی که از او دانش می‏جویید (معلم) فروتن باشید.

» (8) اینها را نگو! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «لا تَقُلْ ما لا تَعْلَمُ بَلْ لا تَقُلْ کُلَّ ما تَعْلَمُ؛8 آنچه را نمی‏دانی نگو، بلکه همه آنچه را هم می‏دانی نگو.

» (9) نشانه‏های دانشمند اینهاست، اینهاست! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «یا طالِبَ الْعِلْمِ! إِنَّ لِلْعالِمِ ثَلاثَ عَلاماتٍ: اَلْعِلْمُ وَالْحِلْمُ وَالصُّمْتُ؛9 ای جوینده دانش! برای دانشمند سه نشانه است: دانش و بردباری و سکوت.

» (10) عالم کیست؟ امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «مَنْ لَمْ یُصَدِّقْ فِعْلُهُ قَوْلَهُ فَلَیْسَ بِعالِمٍ؛10 هر آن کس که رفتارش گفتارش را تصدیق نکند، عالم نیست.

» (11) چشم به اینان بدوز! پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «النَّظَرُ إِلی وَجْهِ الْعالِمِ عِبادَةٌ؛11 نگاه به سیمای دانشمند عبادت است.

» (12) همنشین که باشیم؟ پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «مُجالِسَةُ الْعُلَمآءِ عِبادَةٌ؛12 همنشینی با دانشوران عبادت است.

» (13) دانشهای گوناگون اینها هستند امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «اَلْعُلُومُ أَرْبَعَةٌ: الْفِقْهُ لِلاْءَدْیانِ وَالطِّبُّ لِلاْءَبْدانِ وَالنَّحْوُ لِلِّسانِ وَالنُّجُومُ لِمَعْرِفَةِ الاْءَزْمانِ؛13 دانشها چهارگونه‏اند: فقه برای [شناخت] دینها؛ پزشکی برای [بهبودِ [بدنها؛ نحو (دستور زبان) برای سخن گفتن و نجوم برای شناخت زمانها.

» (14) برای دانش‏اندوزی چاپلوسی نیز رواست پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «لَیْسَ مِنْ أَخْلاقِ الْمُؤْمِنِ الْمَلَقُ إِلاّ فی طَلَبِ الْعِلْمِ؛14 چاپلوسی جز در جستجوی دانش از خوی مؤمن نیست.

» (15) کلید دانش این است امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «إِنَّ هذَا الْعِلْمَ عَلَیْهِ قُفْلٌ وَمِفْتاحُهُ الْمَسْأَلَةُ؛15 بر این دانش قفلی است که کلید آن، پرسش است.

» (16) فیش برداری را فراموش نکن! پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «قَیِّدُوا الْعِلْمَ بِالْکِتابِ؛16 دانش را با نگارش در بند کشید.

» (17) کتابخانه داشتن چیز خوبی است امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «اِحْتَفِظُوا بِکُتُبِکُمْ فِإِنَّکُمْ سَوْفَ تَحْتاجُونَ إِلَیْها؛17 کتابهای خود را نگهداری کنید، زیرا شما در آینده به آنها نیازمند می‏شوید.

» (18) از دانش گُلچین کنید! پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «الْعِلْمُ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصی فَخُذْ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ أَحْسَنَهُ؛18 دانش بیشتر از آن است که به شمارش در آید، پس از هر چیزی نیکوترین آن را برگیر.

» (19) اگر توانی زبان عربی فراگیر! امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «تَعَلَّمُوا الْعَرَبِیَّةَ فَإِنَّها کَلامُ اللّه‏ِ الَّذی یُکَلِّمُ بِهِ خَلْقَهُ؛19 زبان عربی را فراگیرید، زیرا سخن خداست که به آن با آفریدگان خود سخن می‏گوید.

» (20) تدریس را طول نده! پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: حضرت خضر علیه‏السلام به حضرت موسی علیه‏السلام گفتند: «یا طالِبَ الْعِلْمِ! إنَّ الْقآئِلَ أَقَلُّ مَلالَةً مِنَ الْمُسْتَمِعِ فَلا تَمَلُّ جُلَساءَکَ إِذا حَدَّثْتَهُمْ؛20 ای جوینده دانش! آزردگی گوینده کمتر از شنونده است.

پس آن هنگام که با همنشینان خود سخن می‏گویی، آنان را آزرده نکن.

» (21) به کودکان این مطلب را بیاموزید! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «عَلِّمُوا صِبْیانَکُمْ ما یَنْفَعُهُمُ اللّه‏ُ بِهِ لا یَغْلِبُ عَلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ بِرَأْیِها؛21 به کودکانتان چیزهایی بیاموزید که خداوند با آن چیزها سودشان می‏رساند تا مُرجئه (منحرفان عقیدتی) با دیدگاهشان بر آنان چیره نشوند.

» (22) می‏دانید دانش خود را از که می‏گیرید؟ امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «فانْظُرُوا عِلْمَکُمْ هذا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ؛22 بنگرید این دانش خود را از که می‏گیرید.

» (23) مقام ایرانیان در دانش اندوزی پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «لَوْ کانَ الْعِلْمُ مَنُوطا بِالثُّرَیّا لَتَناوَلَهُ رِجالٌ مِنْ فارْسٍ؛23 اگر دانش منوط به [رفتن به [ستاره ثریا باشد، مردمانی از ایران به آن دست می‏یابند.

» (24) دانش را با اندیشیدن همراه کن امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «أَلا لا خَیْرَ فی عِلْمٍ لَیْسَ فیهِ تَفَهُّمٌ؛24 آگاه باشید! در دانشی که در آن اندیشیدن نباشد، خوبی نیست.

» (25) به احترام معلم برپا! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «قُمْ عَنْ مَجْلِسِکَ لاِءَبیکَ وَمُعَلِّمِکَ وَلَوْ هیچ بنده‏ای به دانشوری نمی‏رسد، مگر آنکه به فراتر از خود رشک نورزد و فروتر از خویش را خُرد نشمرد.

کُنْتَ أَمیرا؛25 از جای خود برای پدر و آموزگارت برخیز، اگر چه فرمانروا باشی.

» (26) دانشمند را خدمتگزار باش! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «إِذا رَأَیْتَ عالِما فَکُنْ لَهُ خادِما؛26 هرگاه دانشمندی را دیدی، خدمتگزار او باش.

» (27) گفت و گوی علمی بهتر از شب زنده‏داری است امام باقر علیه‏السلام می‏فرمایند: «تَذَکُّرُ الْعِلْمِ ساعَةً خَیْرٌ مِنْ قِیامِ لَیْلَةٍ؛27 یک ساعت گفت و گوی علمی بهتر از یک شب زنده‏داری است.

» (28) از شاگردی کردن خجالت نکِش! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «لا یَسْتَحِیَنَّ أَحَدٌ إِذا لَمْ یَعْلَمِ الشَّیْ‏ءَ أَنْ یَتَعَلَّمَهُ؛28 هیچ کس شرم نکند هنگامی که چیزی را نمی‏داند، آن را بیاموزد.

» (29) قله دانش کجا و تن‏آسودگی کجا! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «لا یُدْرَکُ الْعِلْمُ بِراحَةِ الْجِسْمِ؛29 دانش با تن‏آسودگی فراچنگ نمی‏آید.

» (30) آری، افسردگی هرگز! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «الْعالِمُ الَّذی لا یَمَلُّ مِنْ تَعَلُّمِ الْعِلْمِ؛30 دانشمند کسی است که از فراگیری دانش به سُتوه نمی‏آید.

» (31) به شاگرد زور نگو اگر چه معلمی! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «أَبْغَضُ الْعِبادِ إِلَی اللّه‏ِ سُبْحانَهُ الْعالِمُ الْمُتَجَبِّرُ؛31 مبغوض‏ترین بندگان نزد خداوند پاک، دانشورِ زورگو است.

» (32) گر نمی‏دانی نمی‏دانم بگو! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «قَوْلُ " لا أَعْلَمُ " نِصْفُ الْعِلْمِ؛32 " نمی‏دانم " گفتن نیمی از دانش است.

» (33) به دانش خود مناز! امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: «حَسْبُکَ مِنَ الْجَهْلِ أَنْ تُعْجِبَ بِعِلْمِکَ؛33 برای نادانی تو همین بس که به دانش خود بنازی.

» (34) امان از حسادت و تحقیر! امام باقر علیه‏السلام می‏فرمایند: «لا یَکُونُ الْعَبْدُ عالِما حَتّی لا یَکُونَ حاسِدا لِمَنْ فَوْقَهُ وَلا مُحَقِّرا لِمَنْ دُونَهُ؛34 هیچ بنده‏ای به دانشوری نمی‏رسد، مگر آنکه به فراتر از خود رشک نورزد و فروتر از خویش را خُرد نشمرد.

» (35) من آنم که پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «مَنْ قالَ: أَنَا عالِمٌ فَهُوَ جاهِلٌ؛35 هر آن کس گفت: من دانایم، همو نادان است.

» (36) از دیگران نیز تجربه علمی بیاموز! پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «أَعْلَمُ النّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النّاسِ إِلی عِلْمِهِ؛36 داناترین مردم کسی است که دانش مردم را به دانش خویش افزون کند.

» (37) بهترین و بدترین دانش اینهاست امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏فرمایند: هنگامی که مرگ جوینده دانش فراز آید و او بر همین حالِ جویندگی دانش باشد، شهید درگذشته است.

«خَیْرُ الْعِلْمِ ما أَصْلَحْتَ بِهِ رَشادَکَ وَشَرُّهُ ما أَفْسَدْتَ بِهِ مَعادَکَ؛37 بهترین دانش آن است که به وسیله آن، هدایت خویش را بسامان کنی و بدترین دانش آن است که به وسیله آن، معاد خود را نابسامان کنی.

» (38) یاری ستم پیشگان هرگز! امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند: «مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ عالِمٌ یَؤُمُّ سُلْطانا جآئِرا مُعینا لَهُ عَلی جَوْرِهِ؛38 نفرین و نفرین باد بر آن دانشمندی که از شاه ستم‏پیشه‏ای پیروی می‏کند و بر ستمکاریش او را یاری می‏دهد.

» (39) چرا نویسندگی را فراموش کرده‏ایم؟ پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «الْمُؤْمِنُ إِذا ماتَ وَتَرَکَ وَرَقَةً واحِدَةً عَلَیْها عِلْمٌ تَکُونُ تِلْکَ الْوَرَقَةُ یَوْمَ الْقِیامَةِ سِتْرا فیما بَیْنَهُ وَبَیْنَ النّارِ؛39 مؤمن چون بمیرد و از خود برگه‏ای به‏جا بگذارد که روی آن دانشی باشد، این برگه روز رستاخیز میان او و آتش دوزخ پوششی می‏شود.

» (40) فرجام نیک تعلیم و تعلّم شهادت است پیامبر عزیز خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند: «إِذا جآءَ الْمَوْتُ طالِبَ الْعِلْمِ وَهُوَ عَلی هذِهِ الْحالِ ماتَ شَهیدا؛40 هنگامی که مرگ جوینده دانش فراز آید و او بر همین حالِ جویندگی دانش باشد، شهید درگذشته است.

. 27. بحارالانوار، ج1، ص204.

1. بحارالانوار، ج1، ص206.

1. 28. نهج البلاغه، کلمه قصار 79.

2. معجم الفاظ غررالحکم، ص1207.

3. بحار الانوار، ج 1، ص 164.

4. . همان، ج 1، ص 222.

5. همان، ج1، ص180

6. همان، ج2، ص62.

7. . کافی، ج1، ص36.

8. . نهج البلاغه، کلمه قصار 374.

9. کافی، ج1، ص37.

10. . همان، ج1، ص36