مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

اخلاق و سیاست

نویسنده: داود الهامی

بهترین سیاستها و بهترین سیاستمدارها

علی علیه‏السلام بهترین سیاستها را «عدالت» معرفی کرده و فرموده است:

«خیرالسیاسات العدل»

1. «بهترین سیاستها، عدالت است».

و در جای دیگر حسن و زیبائی سیاست را «عدالت و عفو» دانسته و فرموده است:«جمال السیاسةِ العدل فی الامرة و العفو مع القدرة»

2.«زیبائی و حسن سیاست عدالت کردن در حکومت و عفو و گذشت با قدرت است».

امام علیه‏السلام سیاستی را که از عدل ناشی می‏شود، در سه چیز می‏داند و می‏فرماید:

«سیاسة‏العدل ثلاثة: لین فی حزم، و استقصاء فی عدل و افضال فی قصد»

1 - نرمی کردن و درشتی ننمودن با مردم است.

2 - در دادگری و احقاق حقوق مردم کار را به نهایت رسانیدن.

3 - احسان کند با مردم در میانه‏روی که به اسراف نرسد».

همچنین رفق و مدارا و بردباری در عالم سیاست آنچنان لازم و ضروری است که امام علیه‏السلام از آن به عنوان «سَرْ» تعبیر آورده است: «رأس السیاسة استعمال الرفق»4 «سر و عنوان سیاست مدارا کردن است».

در جای دیگر می‏فرماید: «الحِلم رأس السیاسة»

امام علیه‏السلام نیکوئی تدبیر و دوری از اسراف را از نیکوئی سیاست می‏داند، آنجا که می‏فرماید: «حسن التدبیر و تجنب التبذیر من حسن السیاسة»6 «نیکوئی و تدبیر دوری گزیدن از اسراف؛ از نیکوئی سیاست است».

و نیکوئی سیاست پایندگی ریاست را تضمین می‏کند چنان که می‏فرماید: «حسن السیاسة قوام‏الرعیّة»

7. «نیکوئی سیاست برپای دارنده رعیت است». یعنی اگر سیاست حاکمی نیکو باشد، رعیت را از تفرّق و پراکندگی باز می‏دارد در نتیجه ریاستش پاینده می‏گردد.«من حسنت سیاسته دامت ریاسته»

و نیز فرموده: «فضیلة‏الریاسة حسن السیاسة»

9.«فضیلت و افزونی مرتبه ریاست در نیکوئی سیاست است» همچنانکه آفت رهبران و حاکمان نیز ضعف و سستی «سیاست» می‏باشد. «آفة الزعماء ضعف السیاسة»

10.

امیرمؤمنان علی علیه‏السلام در پایان، اطاعت آن حاکمی را واجب می‏داند که دارای حسن سیاست باشد و می‏فرماید: «من حسنت سیاسته وجبت طاعته»

11.«هرکه سیاست او نیکو باشد، اطاعت و فرمانبرداری او واجب می‏شود».

از نظر اسلام سیاست بر دو نوع است:

1 - سیاستی که براساس حق و عدالت پی‏ریزی شده باشد.

2 - سیاستی که بر پایه ظلم و ستم بنا شده و وسیله اغفال و فریب و اسباب اختلاف انداختن و حکومت کردن برای بهره‏کشی از انسانهاست.

اسلام نوع دوم را سیاست فاسد و غلط می‏داند و از بدو ظهور، با این نوع سیاست به مبارزه پرداخته است و طرفداران چنین سیاستی در جهان سیاستمداران ضد بشر هستند که به خاطر سود شخصی و منافع حزب و گروهشان، دست‏اندرکار عقب مانده نگهداشتن و بهره‏کشی‏های رنگارنگ از مردم و ملتها می‏باشند.

از نظر اسلام، سیاست صحیح، سیاست به معنی اول است و آن، در متن اسلام قرار دارد و از هر لحاظ مورد تأیید اسلام می‏باشد و این که پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه هُدی علیهم‏السلام در منابع دینی «سیاستمدار» معرفی شده‏اند، سیاست به این معنی است.

«کُمیت» شاعر معروف اهل بیت علیهم‏السلام درباره «سیاست ائمه» چنین می‏گوید:

ساسة لا کمن یری رعیة النا لا کعبد الملیک و لا کولید او سلیمان بعد او کهشام
س سواء و رعیة الأنعام او سلیمان بعد او کهشام او سلیمان بعد او کهشام

مصیب علی الأعواد یوم رکوبها بما قال، مخطئ حین ینزل «ائمّه سیاستمدار هستند ولی سیاستشان این نیست که خدمتگزاران ملت را با چوپانان همردیف کنند، سیاست آنان همانند سیاست عبدالملک و ولید و سلیمان و یا هشام نیست، هنگامی که بالای چوبها می‏روند دستور درست می‏دهند ولی چون پائین می‏آیند، خطاکارند».

آری پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و ائمه هدی علیهم‏السلام سیاستمدارانی بودند حقیقت‏خواه، انساندوست و عدالت‏گستر که به خاطر احیای ارزشهای معنوی و نشر تعالیم اخلاقی و انسانی و ایجاد عدالت اجتماعی، حتی جانهای خود را نیز در این راه فدا کردند.

پس همانطوری که پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خود از هر لحاظ «اسوه» و «سرمشق» بود، همچنانکه خود ابتداء نماز می‏خواند و به دیگران می‏گفت: نماز خود را آن‏طوری که من می‏خوانم، بخوانید: «صَلُّوا کما رأیتمونی اُصلِّی» خود حکومت و نظام سیاسی اسلامی را نیز معرفی و تأسیس نمود و از مسلمانان خواست تا از وی در این مورد تبعیت نمایند.

بنابراین، نمونه عملی و سرمشق همه‏جانبه در نظام سیاسی اسلام، حکومت ده‏ساله پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مدینه و خلافت پنج‏ساله پرماجرای علی علیه‏السلام در کوفه و خلافت کوتاه امام حسن مجتبی علیه‏السلام می‏باشد و تردیدی نیست که مقیاس صحیح، برای سنجش صحت و فساد هر سیاستی از نظر اسلام، کتاب خدا و سیره و روش عملی پیامبر خدا و ائمه هدی علیهم‏السلام است.

چنانکه مرحوم شیخ محمد حسین کاشف‏الغطاء روحانی بزرگ و مرجع عالیقدر و شرافتمند زمان خود وقتی از او از «سیاست» پرسیدند، در جواب گفت: «اگر معنی سیاست خیرخواهی و خدمت و راهنمائی و جلوگیری از فساد و خیانت و نصیحت زمامداران و توده مردم و برحذر داشتن آنان از گرفتار شدن در زنجیر استعمار و بندگی و جلوگیری از افکندن دامها و غلها بر گردن ملتها و کشورهاست، اگر معنی سیاست این است. آری ما تا فرق سرمان در آن غرقیم و این از واجبات است، خودم را در پیشگاه خدا و وجدان مسؤول می‏بینم این هدف بزرگ و پیشوایی مهم و خلافت خدایی است «یا داوُودُ إِنّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّاسِ بِالحَقِّ»

12. «ای داود تو را جانشین خود در زمین قرار دادیم پس در بین مردم به حق حکومت کن».

در یکی از زیارتنامه‏های ائمه علیهم‏السلام است که «انتم ساسة‏العباد و ارکان البلاد»«شما سیاستمداران خلق و ارکان مملکت هستید».

مرحوم کاشف الغطاء می‏گوید: سیاست، سیاست پیغمبر و ائمه است. سیاستی که از هرگونه هوی و هوس و طمع و آلودگی پاک است. «وَ لا تَتَّبِعِ الهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ‏اللّهِ».

سپس وی به قسم دوم سیاست، که از نظر اسلام محکوم و مردود است، اشاره می‏کند و می‏گوید:

«اگر معنی سیاست ایجاد فتنه و اغتشاش و برادرکشی است تا به حکومت برسند و بر تخت‏های نرم تکیه زنند، وحشیانه و خشونت‏آمیز نسبت به ملت رفتار کنند و برای تأمین منافع شخصی از قدرت و نفوذ خویش سوء استفاده نمایند و برای اجنبی دلالی کنند تا -ولو با ریختن خونها باشد- آنها را بر ملت و مملکت خویش مسلط سازند. اگر سیاست این است من از آن به خدای دانا و شنوا پناه می‏برم (نعوذ باللّه من الشیطان الرجیم اللعین».

البته در دنیای امروز «سیاست» مترادف با فریبکاری و زمینه‏چینی و نفاق‏انگیزی و دشمنی با دین و دانش و فکر بشری است از اینجاست که شیخ محمد عبده در پایان عمر خود دست از سیاست کشید و از هرگونه تلاش سیاسی پرهیز نمود و درباره «سیاست» که خالی از طنز مذهبی نیست، چنین گفت:

«اعوذ باللّه من السیاسة و من لفظ السیاسة و من معنی السیاسة و من کل حرف یلفظ من کلمة‏السیاسة و من کل خیال یخطر ببالی من السیاسة و من کل أرض تذکر فیها السیاسة و من کل شخص یتکلّم او یتعلّم او یفعل فی السیاسة و من ساس، یسوس و سائس و مسوس»

13.

تفکیک ناپذیری دین از سیاست

در آغاز، مسیحیت تعلیم می‏داد: «مال خدا را به خدا، و مال قیصر را به قیصر واگذارید» یعنی سیاست را از دین جدا سازید! لیکن تجربه عملی متجاوز از نوزده قرن جهان مسیحیت، همکاری و پیکار مداوم مسیحیت و سیاست، و دولت و کلیسا با یکدیگر بدانجا کشیده است که اندیشمندان مسیحیت دریابند که عملاً امکان ندارد دین از سیاست جدا باشد. زیرا نظامی که خواهان رهبری بشر و بهبود روابط انسانها با یکدیگر است، هیچ‏گاه نمی‏تواند با «سیاست» یعنی با نظام دیگری که کم و بیش همین ادعا را دارد برخورد نکند و راهی کاملاً مستقل از آن، برای خود بجوید.

روی این اصل عقیده «تفکیک دین از سیاست» که سالها شعار مسیحیت بوده، از طرف دانشمندان مسیحی مورد اعتراض قرار گرفته است در کتابی که برای تهیه زمینه بحث مشترک، اندیشمندان مسیحی در «کنگره جهانی کلیساها» در سال 1966 میلادی به وسیله 24 تن کارشناس تدوین شده است «دآل بورنوز» رئیس شورای جهانی کلیساها، هنگام بحث درباره «التهاب آرمانی» از «تفکیک ناپذیری دین از سیاست» چنین یاد می‏کند:

«این مراحل بحرانی، نمی‏تواند با بذل مساعی، برای حل مسأله آزادی مذهبی به کمک تفکیک اغراق‏آمیز عناصر «دنیائی» و «مذهبی» از یکدیگر در جامعه انسانی، اجتناب ورزید، زیرا یک چنین تفکیکی با واقعیت جهان کنونی هماهنگی ندارد اگر ما این اصل را بپذیریم -همچنانکه پذیرفته‏ایم- که بینش مذهبی در حیات اجتماعی نفوذ می‏کند، آنگاه دیگر غیر ممکن خواهد گشت که دین را از نظام زندگی مدنی جدا کنیم و آنان را در مرز عدم ارتباط با یکدیگر قرار دهیم»

14.

همچنین «لوئی گارده» اسلام‏شناس معروف، آنجا که سخن «شیخ مراغی» را نقل می‏کند که: شیخ مراغی (رئیس اسبق دانشگاه الأزهر مصر) می‏گفت:

«و اما در موضوع اصل مشهور: «آنچه به خدا تعلق دارد به خدا و آنچه به قیصر است، به قیصر بدهید(= کلام عیسی مسیح) در اسلام مفهوم ندارد».

سپس خود اظهار می‏دارد که: «اکثر مراجع اسلامی، این جدائی را به منزله تفکیک پاک و ساده دو نظام دانسته‏اند بدون هیچ‏گونه ارتباطی بینشان باشد و چنین نتیجه می‏گیرند (البته مایه تعجب است) که مسیحیان معتقد می‏توانند به نام اصول مندرج در انجیل جامعه‏ای را بپذیرند که به خداوند متعلق نباشد».

سرانجام از این که سخن عیسی بد فهمیده شده و بدجوری تعبیر شده است، تأسف می‏خورد و می‏گوید: در جواب گوئیم راست است که باید آنچه را که به قیصر تعلق دارد به وی داد، اما خود قیصر نیز متعلق به خداست کما این که موضوع به همین قرار در حکمت الهی مسیحیت به صراحت تذکر داده شده است. پس موضوع جدا ساختن در بین نیست، بلکه مشخص ساختن و تحت تبعیت درآوردن دو نظام است که هر یک در سطح خود دارای اختیاری است بدون انکه غیر قابل ارتباط باشد»

15.

بدین ترتیب، عدم امکان تفکیک دین از سیاست و رهبری دینی از رهبری سیاسی و عدم دخالت این دو در یکدیگر، به ویژه تا زمانی که بینش مذهبی در حیات اجتماعی مردم نفوذ دارد، مورد قبول رهبران اندیشمند مسیحی است.

وحدت دین و سیاست در اسلام

مفهوم «دین» در اسلام با مفهوم آن در مسیحیت فرق دارد، دین در مسیحیت یک امر معنوی و فردی است که تنها به جنبه‏های معنوی و مذهبی توجه دارد و تنها یک نظام روحانی و عبادی است و لذا مسیحیان در صدر مسیحیت به صورت جوامع خارج از نظام سیاسی بسر می‏بردند و زندگی متناسب با صومعه را داشتند و کاملاً از تشکیلات سیاسی محروم بودند و پس از گسترش مسیحیت نیز اصل «جدائی دین از سیاست» و کلیسا و حکومت به تجزیه مسیحیت و حکومت انجامید.

ولی دین به‏طور کلی در اسلام یک نظام کامل زندگی مادی و معنوی و فردی و اجتماعی است. اسلام که تسلیم کامل در برابر خالق است، طبیعت بشر است و طبیعت بشر یک موضوع جامع و مجموع احتیاجات طبیعی و مادی و معنوی فرد و اجتماع است با این ترتیب سیاست جزئی از زندگی فرد در جامعه است و زندگی همه‏جانبه(مادی و معنوی، فردی و اجتماعی) انسان موضوع دین است و این حقیقت اسلام است.

اسلام به عنوان آرمان و نظام حاکم دعوی جامعیت و کمال دارد و یک سلسله تشریفات عبادی و دستورات اخلاقی نیست، بلکه یک نظام اقتصادی و یک سیستم اجتماعی و یک قانون مدنی و جزائی بین‏المللی است و شامل مقررات و قانونی است که همه شؤون زندگی را فرا گرفته است.

حقیقت آن است قدرت سیاسی و سیاست، همواره در جوامع مسلمانان جزء لایتجزّی حیات اجتماعی بوده است و سیاست در متن اسلام قرار دارد نه در خارج آن، در حقیقت فلسفه سیاسی اسلام در متن فلسفه اعتقادی اسلام قرار دارد و نه تنها جزئی از آن است، بلکه خود آن است. اسلام از بدو ظهور یک جامعه منظم و دارای تشکیلات قدرت و ایدئولوژی سیاسی بود. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بلافاصله پس از ورود به مدینه حکومت اسلامی را پی ریزی کرد و با نظامهای سیاسی فاسد به مبارزه پرداخت.

یکی از دانشمندان معاصر کشور خودمان می‏نویسد: «سیاست در اسلام حتی جدای از اصول اعتقادی اسلام نیست. این دو چیز نیست در اسلام، بلکه بر حسب آن که چگونه به اصول اعتقادی، بنگریم آنها را سیاسی می‏یابیم به عنوان مثال اصل توحید به همان اندازه که یک اصل اعتقادی است به همان اندازه یک اصل سیاسی است. عبادت پروردگار و تخصیص ستایش و اطاعت به او طبعا مستلزم حریّت، برابری و پیوستگی سیاسی است»

16.

از این‏جاست که گفته‏اند: «الإسلام دین و دولة» یعنی اسلام در آنِ واحد، هم دین است و هم دولت. در احادیث متعدد آمده که دین از سیاست و دولت جدا ناشدنی است. در چنین معنائی است که گفته‏اند: «دین و قدرت دو کودک همزادند» یا دین اصل و ریشه است و قدرت نگهبان آن است و هر چیزی که اصل نداشته باشد، درهم می‏شکند و هر چیزی که نگهبان نداشته باشد، از بین می‏رود.

به همین سبب است که به گفته «عبدالرحمن بدوی» «جنبه سیاسی شیعه... معلول طبیعی پیوند میان «دین» و «سیاست» در تمدن عرب و به‏طور اخص در «اسلام» است چه این دو در اسلام توأمانند و از یک منبع واحد سرچشمه می‏گیرند»

17.

لیکن نفوذ تفکرات دینی و سیاسی غرب به جهان اسلام و اجرای نظامهای سیاسی غرب در کشورهای اسلامی باعث شده است که برخی از حقوقدانان و سیاستمداران نیز درباره دین و سیاست و تجزیه کامل آن دو از یکدیگر همان منطقی را بپذیرند که غربیها فلسفه سیاسی خود را روی آن بنا نهاده‏اند و لذا در نوشته‏های خود تلاش کرده‏اند که اسلام را از سیاست و جامعه جدا سازند و گفته‏اند که اسلام یک مذهب روحی و فاقد قدرت رهبری و ارائه برنامه‏های اجرائی برای جامعه است و رسما خواستار جدائی دین از سیاست شده‏اند.

دانشمند معروف غرب «لوتروب ستودارد» می‏گوید:

«گروه شیّاد و مغرض انتشار داده‏اند که اروپا دین را از سیاست جدا دانسته و آن را سه طلاقه کرده است و مسلمانان بی‏اطلاع هم باور کرده دنیای غرب چنین است، که اینها می‏گویند و اگر شرق نیز بخواهد در تمدن و ترقی به پای غرب برسد، باید این فکر را اعمال کنند و به کلی دین را از سیاست جدا کرده و خود را نسبت به آن بی‏طرف بدانند»

18.

غافل از این که مفهوم دین در منطق اسلام غیر آن مفهومی است که در مسیحیت عنوان شده است و همچنین سیاست در ایدئولوژی غرب، با سیاست صحیح اسلامی تفاوت اساسی دارد، سیاست در غرب برای کسب قدرت بوده و ذاتا خبیث و ناپاک است. در صورتی که در اسلام چنین نیست. در اینجا می‏توان نتیجه گرفت که فکر «دین از سیاست جداست یا نه؟» یک فکر اسلامی نیست، بلکه این سخن از آن‏جا ناشی شده است که بعضیها عمل ناشیانه و عبث انجام داده و خواسته‏اند ضوابط باطل مسیحیت را با اسلام منطبق سازند و بدینوسیله تضادهای دینی، علمی و سیاسی غربی را به اسلام سرایت داده‏اند.

خوشبختانه برخی از اندیشمندان مسیحی نیز به این مطلب اعتراف دارند. دکتر «فترزجرالد» می‏گوید: اسلام تنها دستورات اخلاقی نیست، بلکه یک برنامه کامل سیاسی است و علیرغم مسلمانان متجدد که می‏گویند: «اسلام از سیاست جداست»، اسلام با سیاست صحیح ملازم می‏باشد.

یکی دیگر از دانشمندان غرب به نام «کلودکاهن» دراین باره می‏نویسد:

«پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، دین و دولت را با هم توأم نموده است. پس قوانین اجتماعی اسلام هم جزئی از شرع مبین و قانون دینی است واحترام به حقوق اجتماعی هم جزئی از اطاعت نسبت به خدا می‏باشد. پس وحی منزل پیامبر اسلام شامل دین و سیاست می‏باشد.

به عبارت دیگر جامعه اسلامی ترکیبی است از دولت و دین و هیچ‏یک از دیگری جدا نیست»

19.

آری اسلام از بدو ظهور ذاتا به صورت یک ایدئولوژی و نظام سیاسی نو و انقلابی پا به عرصه نهاد و لذا سیاستی که از ذات اسلام می‏جوشد، روح اسلام است و جدا از اسلام نیست، اسلام علاوه بر این که در مجموع دارای بعد سیاسی نیرومندی است، اغلب احکام و تعالیم آن نیز از بعد سیاسی قوی برخوردار می‏باشند.

1) غُرَر و دُرَر آمدی، ج3، ص 370 - شماره

4793.

2) غرر و درر، ج4، ص

136.

3) غرر و درر، ج4، ص 54 -

5266.

4) حکمت اسلام، ص

39.

5) غرر و درر، ج3، ص 385 - شماره

4821.

6) غرر و درر، ج3، ص 385 - شماره

4820.