مزرعه چاپارل
همه چیز و هیچ چیزمزرعه چاپارل
همه چیز و هیچ چیزاخلاق و زندگی، تهذیب و تعلیم
اخلاق و زندگی، تهذیب و تعلیم
سید مهدی موسوی
ارزش علم برای هیچ کس پوشیده نیست، بخصوص امروز که همگان به جایگاه بلند و ارزشمند آن پی بردهاند، لیکن موضوعی که ممکن است برخی در آن تردید داشته و بدرستی، اهمیت آن را درک نکرده باشند، لزوم هماهنگی و توأم بودن علم با تربیت و به دیگر سخن، ضرورت تهذیب و تکمیل نفس در کنار دانشآموزی و دانشجویی است. بسیاری در مقام گفتار از آن دم میزنند، ولی در عمل چندان بهایی بدان نمیدهند و عدّهای نیز از اساس به آن اعتقاد ندارند. دسته اخیر کسانی هستند که به علم از دید یک ارزش انسانی و معنوی نگاه نکرده، تحصیل دانش را تنها به منظور کسب امتیازها و منافع مادّی تعقیب میکنند.
در جامعه ما با کمال تأسف و بر خلاف انتظار، ارزش معنوی علم، کم و بیش کمرنگ شده و جنبههای مادّی آن بیشتر مورد توجّه قرار میگیرد. رشد این پدیده از دید آگاهان و دلسوزان و آشنایان به مسائل تربیتی، خطری جدّیبرایتکاملوگسترش دانش و فرهنگ کشور اسلامی ما به شمار میآید.
از مسائل بسیار مهم و ضروری برای هر دانشآموزی که در راه تحصیل علم قدم برمیدارد، تعیین و برآورد هدف است. یک محصّل باید مشخص کند که مقصودش از کسب دانش چیست؟ آیا پست و مقام است یا کشف حقایق؟ برای عرض اندام و خودنمایی است یا خدمت به جامعه؟ آیا به دنبال عقب نماندن از دوستان و رفیقان است یا مقصود او از فراگیری علم، کمک به جامعه در جهت حرکت به سوی کمال و استقلال واقعی است؟
تحصیل دانش یا باید به خاطر خدا باشد یا به خاطر خود علم، به عبارت دیگر، انسان لازم است در کسب دانش فقط رضایت خداوندی را دنبال کند و درس خواندن را تنها به انگیزه انجام فرمان الهی تعقیب نماید که چنین تحصیلی خود، عبادت و بلکه از بالاترین آنها محسوب میشود. رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم در این باره فرمود:
هر کس در این راه قدمی بردارد، گامی به سوی بهشت برداشته است، فرشتگان بالهای خویش را با کمال خشنودی برای چنین دانشآموزی پهن میکنند و اهل آسمان و زمین، حتی ماهیان دریا برای او استغفار میکنند و فضیلت چنین عالمی بر عابدان مانند برتری نور ماه در شب چهارده بر سایه ستارگان است ... .(1)
در مرحله بعد حداقل بایستی علم را به خاطر فهمیدن و پی بردن به حقایق و رازهای آفرینش و کشف نظامهای حاکم بر جهان هستی، تحصیل کرد که چنین هدفی نیز مقدّس و قابل ستایش است.
در جامعه ما با کمال تأسف و بر خلاف انتظار، ارزش معنوی علم، کم و بیش کمرنگ شده و جنبههای مادّی آن بیشتر مورد توجّه قرار میگیرد.
در صورتی که غرض از دانشاندوزی و دانشجویی یکی از این دو هدف باشد، انسان هیچگاه از تحصیل دانش احساس خستگی و ملامت نکرده و تا واپسین لحظات عمر محصّل و جوینده علم خواهد بود، علاوهبراین، سختیها و ناملایمات در راه کسب دانش او را از ادامه مسیر بازنمیدارد و طعم تلخ غربت و دوری از وطن را در کام خود شیرین خواهد یافت. چنین انسانی با کسب دانش، غرور و خودخواهی پیدا نمیکند و هیچگاه خود را تافتهای جدا بافته از همنوعانش به حساب نمیآورد، بلکه هرچه بر میزان دانش و معلومات خود بیفزاید، احساس فروتنی و محبتش نسبت به بندگان خدا بیشتر میشود و همچون امام امّت قدسسره که با وجود آن عظمت و جامعیّت علمی و عرفانی خود را خدمتگزار مردم معرفی میکرد، هدف و مقصد عالی خود را، خدمت صادقانه به ملّت و کشورش قرار خواهد داد.
آنها که از ادامه تحصیل خسته و درمانده میشوند، آنها که در رویارویی با مشکلات تحصیل، افسرده خاطر گشته، عطای آن را به لقایش میبخشند و یا طلبکارانه بر جامعه و نظام میتازند و آنها که با یاد گرفتن چند اصطلاح و فرمول، مغرور و پر توقع گشته، با توهّمات بیجا خود را برتر از دیگرانمیپندارند و با دیده تحقیر به مردم مینگرند و سرانجام، آنان که پس از کسب مدارج تحصیلی در داخل یا خارج، به جای خدمت به خلق، روانه خارج گشته و مقیم آن سامان میشوند و با کمال ناسپاسی و نامردمی پشت به ملت خود کرده، رو به اردوگاه کفر میآورند و اندوختههای خویش را، در خدمت بیگانگان و گاه دشمنان ملت خود قرار میدهند، همان دانشآموزان دیروز هستند که علم را برای دنیا خواستند و ارزش دانش را تا سرحدّ خواستههای هوس آلود خویش پایین آوردند و در عوض خدمت به علم، آن را در خدمت دنیای خود گرفتند.
اینجاست که برای اثبات ارزش تهذیب در کنار تحصیل دانش، نیازی نداریم که از سازندگان بمبهای اتمی و سلاحهای ویرانگر مثال بزنیم یا از سیاستمداران شیطانصفت و جامعهشناسان و روانشناسان و اقتصاددانان و
آنها که با یاد گرفتن چند اصطلاح و فرمول، مغرور و پر توقع گشته، با توهّمات بیجا خود را برتر از دیگران میپندارند و با دیده تحقیر به مردم مینگرند همان دانشآموزان دیروز هستند که علم را برای دنیا خواستند و ارزش دانش را تا سرحدّ خواستههای هوس آلود خویش پایین آوردند.
هنرمندان و دیگر دانشمندانی که در خدمت نظامهای ستمگر و استکباری به غارت و قلع و قمع کشورها و ملّتهای ضعیف مشغولند، شاهد بیاوریم، بلکه برای ارزیابی اهمیّت موضوع، توجّه به همین نکته کافی است که کسانی در سازندگی فردای این جامعه و کشور، بطور صحیح و مفید مشارکت خواهند داشت و افرادی قوا و امکانات به دستآمده خود را در خدمت مردم خویش قرار خواهند داد که از ابتدای تحصیل و به همراه آن در جهت تهذیب اخلاق و دفع سموم و پلیدیها و غرضهای فاسد از صفحه دل نیز کوشیده باشند.
تهذیب نفس بدین خاطر است که انسان را از نقص به سوی کمال پیش ببرد و او را پله به پله تا اوج عرش پرواز دهد و از اصطبل شکمپرستی و شهوترانی خارج کند و به بلندترین جایگاه فضیلتها و صفات نیکوی انسانی برساند.
این نکته قابل توجه است که از دیدگاه اسلام، تمامی علوم و فنونی که برای رشد و تعالی فرهنگ و نیز زندگی مادی مردم مفید است، لازم است و
حتی قسمتی از آنها که به رفع نیازهای جامعه اسلامی مربوط میشود محکوم به وجوب است(2)، بلکه اساس استقلال و خودکفایی واقعی و مقابله جدی با تهاجم فرهنگی استکبار است. امام صادق علیهالسلام به شبیر دهقان که از اصحاب آن حضرت است فرمود: هر کس از شیعیان ما دنبال فهم مسائل و کسب علم نرود، خیری در او نیست، زیرا چنین کسی در اثر عقب ماندگی علمی نیازمند مخالفان میشود و هنگامی که چنین شد آنان او را بدون اینکه خود بفهمد به راه گمراه خویش خواهند کشاند(3).
البته این سخن، گرچه درباره مسائل دینی و نسبت به فرقههای غیر شیعی است، ولی یک قاعده کلی و عام است و رهنمودی ماندنی برای نجات مسلمانان تا همیشه تاریخ است. این یک حقیقت تلخ است که دشمنان ما در علوم و فنون از ما جلو باشند و ما به آنها نیاز داشته باشیم. آنان علی رغم خواست ماوبگونهای کهحتیخودازآن غافلباشیم،فرهنگگمراهکنندهو فاسد خود را همراه با فرآوردههای علمی و صنعتی خود بر ما تحمیل خواهند کرد.
با این حال، در میان رشتههای علوم آن دسته، از شرافت بیشتری برخوردار است که قافله بشری را در راستای قرب الهی و کمالات معنوی پیش ببرد و انسان را به حقیقت وجود خود و آفریدگارش و وظایفی که در برابر او دارد، هر چه بیشتر آشنا کند. از این رو، در کلمات امامان معصوم علیهمالسلام «معرفة النفس» پر سودترین دانشها(4) و "فقه" بایستهترین(5) آنها معرفی شده است، زیرا خودشناسی، سکوی پرش و فقه جهت آن به حساب میآید.
اگر آدمی خود را نشناسد و به حقیقت وجود خویش آگاه نگردد، به سوی کمال قدم برنمیدارد و تا حرکت خود را، در جهت صحیحی سامان ندهد، به مقصد نمیرسد.
دانشآموزان عزیز که در سنین اول جوانیاند و بهترین فرصت را برای پرداختن به این گونه امور دارند، باید توجه کنند، که همواره در تحصیل دانش هدف واقعی را که همان تهذیب و تزکیه و دستیابی به کمالات انسانی است، در نظر داشته باشند، چه در علومی که بطور مستقیم بدان مربوط است مانند علوم دینی و چه نسبت به دانشهایی که در ارتباط با اداره جامعه است و بطور غیر مستقیم با آن مرتبط است.
هدفهای موضعی و پست مادی، از ارزش علوم میکاهد و انسان را در زندگیناکاممیکند.اگرمقصد،تنهانامونان، مدرک وریاستباشد،نهعلوم به شایستگیرشدخواهدیافتونهجامعهبشری بهفلاح و رستگاری خواهد رسید.
علم همچون باران رحمتی است که اگر بر گل و گیاه خوشبو ببارد، فضا را معطّر و با طراوت میکند و چنانچه بر زمین آلوده ببارد بوی تعفّن آن همگان را خواهد آزرد. علم مانند مشعل درخشانی است که اگر در دست انسان پاک و خودساختهای قرار گیرد، فرا راه انسانهای گرفتار ظلمت جهل و فساد قرار میگیرد و اگر در اختیار دزد بداندیش و ناپاکی قرار گیرد، در جهت غارت و چپاول اموال همنوعان خویش به کار خواهد رفت.
1 ـ اصول کافی، ج1، ص30، چاپ عربی.
2 ـ ر.ک. مکاسب، شیخ انصاری، ص64.
3 ـ اصول کافی، ج1، ص33.
4 ـ تفسیر المیزان، ج5، ص186، چاپ ایران.
5 ـ ر.ک. بحارالانوار، ج1، ص209 ـ 221 و اصول کافی، ج1، ص30 ـ 31. >
اصول کافی,jeld=1,safhe=30
مکاسب,شیخ انصاری,safhe=64
اصول کافی,jeld=1,safhe=33
تفسیر المیزان,jeld=5,safhe=186
بحارالانوار,jeld=1,safhe=221-209
اصول کافی,jeld=1,safhe=31-30
