مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

اخلاق و زندگی، پاکی قلب!

سید مهدی موسوی

یکی از آفات رایج که سهم مؤثری در عقب ماندگی، بلکه واپس‏گرایی انسان دارد،آفت توجیه است که باعث می‏شود آدمی نه تنها از پیمودن راه کمال باز بماند و فرصتهای طلایی و مغتنم را از دست بدهد، بلکه هر روز که به عمر او اضافه می‏شود، در اشتباهات و کردار زشت خود سختتر و پابرجاتر می‏شود.

حربه توجیه در روان‏شناسی یکی از «ابزارهای روانی یا واکنشهای دفاعی شخصیت» به حساب می‏آید و از آن با عنوان «دلیل تراشی» یاد می‏شود.(1)

بر این اساس، انسان ناکام یا بدکار که دچار ضعف شخصیت است، به خاطر جبران این کمبود و پوشاندن عیب خویش، سعی می‏کند دلیل و عذری برای توجیه و خوب جلوه دادن عمل خود بتراشد، شاید وجدان ناآرام و معترض خود را قانع نماید یا از هجوم بدبینی دیگران به شخصیت خویش جلوگیری کند.

البته این موضوع از نمونه‏ها و زمینه‏های فراوانی برخوردار است. در این قسمت به بررسی یکی از نمونه‏های رایج که بیشتر در امور مذهبی افراد جریان دارد می‏پردازیم. شاید شما نیز شاهد بوده‏اید برخی افراد آنگاه که مواجه با دعوت به خید و دوری از بدی می‏گردند عکس العمل آنان این است: برو قلبت را پاک کن! خوبی به این حرفها نیست!

دوست عزیزی می‏گفت: قبل از پیروزی انقلاب، روزی از تهران به قصد کرج سوار اتوبوس شدم. پس از مدتی، یکی از مسافران با صدای بلند، سرنشینان ماشین را به فرستادن صلوات دعوت کرد. او از آنها خواست که برای سلامتی امام زمان (عج) صلوات بفرستند. من با توجه به شرایط غیر مذهبی آن روزگار، بخصوص در آن مناطق از عمل او خیلی خوشحال شدم، ولی احساس کردم که از ناحیه او بوی متعفنی به مشام می‏رسد. بعضی می‏گفتند: او شراب خورده و حالش عادی نیست. من ناراحت شدم و با لحن اعتراض‏آمیزی به او گفتم: خجالت نمی‏کشی با این وضع نام امام(عج) را بر زبان می‏آوری؟! وی در جواب گفت: ای بابا! آدم باید قلبش پاک باشد!.

شخص مسلمان نمی‏تواند نسبت به تکالیف خود بی اعتنا باشد. او همواره باید مراقب گفتار و کردار خود، بلکه اندیشه خود باشد و به آداب ظاهری اسلام نیز پایبند و متعهد باشد. او درجواب می‏گوید: ای آقا! ایمان واقعی به قلب است، آدم باید قلبش را پاک کند.

یکی از جریانهای انحرافی که در تاریخ اسلام پدید آمد و آثار نامطلوب آن گریبان جامعه اسلامی را گرفت، ترویج مرجئه‏گری از سوی حکومت فاسد بنی‏امیه بود. منطق این گروه با آنچه که امروز با عنوان «قلبت پاک باشد!» مطرح می‏شود، یکسان است.

در منطق قرآن و عترت میان قلب و عمل صالح، ارتباطی تنگاتنگ وناگسستنی برقرار است.

هر چند حربه توجیه در میان اقشار مختلفی از زن و مرد، وجود دارد، لیکن شیوع آن در بین بانوان نسبت به رعایت پوشش و حجاب اسلامی، روابط بین زن و مرد و حفظ حریم پاکدامنی در برخورد با نامحرمان از وسعت بیشتری برخوردار است. در این خصوص گزارش زیر که توسط یکی از روزنامه‏های صبح تهران منتشر شده است توجه کنید:

«بررسی ویژگیهای پوشش زن مطلوب، نشان می‏دهد که بیش از نیمی از دختران در مورد اینکه «زن می‏تواند با هر لباس و پوششی که دوست دارد در خیابان ظاهر شود، ولی مهم این است که قلبش پاک باشد» نظر مخالف داشته‏اند که 2/32 درصد کاملاً مخالف و 9/31 درصد مخالف این مساله نظر داده‏اند. با توجه به اینکه حضور زنان با پوشش دلخواه در خیابانها و عدم توجه آنها به مسائل عرفی و شرعی، مذموم است، اما ملاحظه می‏شود که 31 درصد دانش‏آموزان با آن موافق هستند و مسلم است که تبلیغ دشمنان در مورد داشتن قلب پاک تا حدود زیادی در بین اقشار جامعه جا افتاده است و لذا تبیین این امر که داشتن قلب پاک تنها در کنار رفتار صحیح اجتماعی و شرعی قابل قبول است برای دانش‏آموزان ضروری است.»(2)

چنین تفکری اساس فرهنگ و تعلیمات اسلامی را با خطر روبه‏رو می‏سازد. برای اینکه به عمق این خطر پی برده باشیم، بهتر است به یکی از

نمونه‏های تاریخی آن توجه کنیم.

ترویج مرجئه‏گری

یکی از جریانهای انحرافی که در تاریخ اسلام پدید آمد و آثار نامطلوب آن گریبان جامعه اسلامی را گرفت ترویج مرجئه‏گری از سوی حکومت فاسد بنی‏امیه بود. منطق این گروه با آنچه که امروز تحت‏عنوان«قلبت پاک باشد!» مطرح می‏شود، یکسان است. هر دو تفکر یک هدف را تعقیب می‏کنند و آن حذف تدریجی عمل صالح از زندگی مسلمانان و ترویج فساد و بی‏بندوباری در میان آنهاست.

واژه «ارجاء» در لغت به دو معنی آمده است:

1ـ به آخر انداختن

2ـ امید دادن

بر اساس معنی اول، این گروه را بدین جهت «مرجئه» نامیده‏اند که اعتقاد آنان بر این بود که مرتبه نیت بر مرتبه عمل، مقدم است و با وجود نیت پاک و ایمان صادق، عمل خوب یا بد در سرنوشت انسان دخالتی ندارد. باور آنان بر این بود که ایمان، همان معرفت خداوند و خضوع و محبت قلبی نسبت به اوست و ترک اطاعت، ضرری به ایمان نمی‏رساند و انسان با محبت و اخلاصش وارد بهشت می‏شود، نه با عمل و طاعتش.

بر اساس معنی دوم این گروه را بدین جهت مرجئه نامیده‏اند که آنها به عاملان گناهان بزرگ، امید می‏دادند که با وجود ایمان و قلب پاک، اهل عذاب نبوده و ازبهشتیان خواهند بود.(3) در هر صورت، این عقیده به دستگاه بنی‏امیه کمک شایانی کرد. معاویه با کوشش فراوانی این فکر را در تمام نقاط تحت حکومتش ترویج کرد تا بدین وسیله بر اعمال خلاف شرع خود مهر تایید زند. خود و دستگاه حکومت را با همه جنایات و ستمگریهایش اهل

نجات معرفی کند و از این رهگذر پایه‏های سلطنت ظالمانه خویش را از خطر تزلزل حفظ کند.(4)

قرآن و قلب پاک

گفتنی است که اصل ضرورت قلب پاک برای یک فرد مسلمان جای تردید نیست و قرآن مجید با تاکید فراوان انسانها را به آن دعوت کرده‏است. در این کتاب الهی حدود 130 بار از قلب، سخن به میان آمده و به حالات و اوصاف آن پرداخته شده است و صفاتی از قبیل: انابه (5)، ایمان (6)، خضوع در برابر حق (7)، اهلیت تقوا(8)، اطمینان و سکون(9)، خوف الهی(10)، محبت و الفت(11)، هدایت(12) و پندپذیری (13) برای یک قلب پاک و سالم معرفی شده‏است (14). در برخی از آیات، قلب فاسد مطرح شده است و دارنده آن با لحنی تند نکوهش و توبیخ گردیده است و با حالات و اوصافی از قبیل : مریض (15)، متکبر، جبّار(16)، غافل(17)، مختوم(18)، قساوت(19)، کوردلی(20)، نفاق(21)، و غیره از آن یاد کرده است. سپس قلبهای دارای این صفات را از رحمت و هدایت حق، محروم و بی‏نصیب دانسته است.(22) این آیات نشان دهنده اهمیتی‏است‏که‏قرآن‏کریم‏برای«قلب پاک» در نظر گرفته و ماراهمواره‏به‏تلاش‏درراه‏کسب‏آن‏ومراقبت‏ازاین‏سرمایه‏بزرگ‏دعوت‏می‏کند.

نکته مهم این است که آیا در نگاه قرآن مجید، تنها داشتن قلب پاک برای سعادت انسان کافی است؟ برای یافتن پاسخ با ما همراه شوید تا از دو منبع نور یعنی قرآن و عترت بهره بگیریم.

همان گونه که گفتیم ایمان یکی از صفات پسندیده قلب است، بلکه قلب، تنها جایگاه ایمان است. در قرآن کریم ایمان و عمل صالح بیش از 65 بار در کنار هم آمده که خود نشانگر اهمیت عمل صالح و پیوند ناگسستنی آن با ایمان قلبی است. در آیات دیگر، اعمال زشتی همچون طمع، نگاه به ناموس دیگران(23)، کتمان شهادت(24)، تمایل به دشمنان اسلام و حرکت در جهت ایجاد رابطه با آنان(25) برخواسته از آلودگی و مرض قلب معرفی شده است.

امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام حقیقت ایمان را دارای سه رکن دانسته، می‏فرماید: ایمان : شناخت قلبی، اقرار به زبان و عمل به ارکان است.(26) عمل به ارکان همان انجام واجبات و پرهیز از گناهان است. همچنین آن حضرت در راز و نیاز خود با خداوند می‏فرماید: پروردگارا! تو پاک و منزهی و من به ستایشت مشغولم. چه کسی است که تو را بشناسد و از تو نترسد و چه کسی است که با تو آشنا باشد و از تو واهمه و ترس نداشته باشد.(27)

بنابراین، در منطق قرآن و عترت میان قلب و عمل صالح، ارتباطی تنگاتنگ وناگسستنی برقرار است.

تعظیم شعایر و قلب پاک

خودباختگی دربرابر کافران که به صورت تقلید و شباهت یافتن به آنان تجلی می‏کند، عمل حرام، ناشایست و در خورنکوهش است. امام صادق(ع) فرمود: خداوند به یکی از پیامبران خود وحی کرد که به مؤمنین بگوید: در لباس و غذا از دشمنان من الگو نگیرید واز روشهای آنان پیروی نکنید که همانندآنان‏خواهیدبود.(28)این‏حکم همچون حصاری محکم، مانع نفوذ فرهنگ و سیاست بیگانه در مرزهای فکری مسلمانان است. علاوه براین، شخصیت مسلمانان راازگزند زهرآگین تحقیر دشمن حفظ کرده و از ایجاد احساس حقارت‏درآنان جلوگیری می‏کند.این‏اصل،عامل بزرگی برای اتکّای به‏نفس و رشد و شکوفایی‏استعدادبه‏شمار می‏آید. متأسفانه حیله جدایی قلب

پاک از عمل صالح در این زمینه بیش ازهر مورد دیگر کارساز بوده واز دخالت دشمن در ترویج چنین اندیشه‏های انحرافی در بین مردم حکایت دارد، همان حیله‏ای که در صحنه تاریخ به صورت جریان انحرافی«مرجئه» توسط دستگاه فاسد امویان به ظهوررسیدتا ضمن توجیه اعمال ننگین حکومت، جامعه رابتدریج نسبت‏به مظاهراسلامی بی‏تفاوت کند. ازاین رو،تعظیم شعایرمذهبی ورعایت مظاهردینی از دیدگاه قران ،نشانگرتقوا و قلب پاک است.

«ذلک ومن یعظّم شعائرالله فانّهامن تقوی القلوب»(29)

البته که تعظیم شعایر معنای وسیعتری داردکه رعایت ظواهر دینی بخشی از آن محسوب می‏شود. روشن است قرآن هر ظاهرآراسته‏ای را اهل نجات نمی‏داند، زیرا در واژه «تعظیم» خضوع قلبی وباورقلبی نهفته است وخودبیانگر این است که تأثیر قلب پاک وبا تقوابرصاحبش آن است که عظمت‏خداواحکامش‏همواره‏موردتوجه‏اوست‏ووی‏رابه‏سوی‏تعظیم و خشوع دربرابردین الهی در تمام زمینه های مادی ،معنوی ،ظاهری وباطنی می‏کشاند.

قرآن کریم منافقان را که تنها ظاهر آراسته‏ای دارند و درنهان با خدا و دین او به دشمنی برمی‏خیزند بالحن شدیدی توبیخ می‏کند.(30)بدون شک افرادی که ظاهری آراسته وباطنی خراب وآلوده دارند ،به رواج این فکر غلط کمک شایانی کرده‏اند.

سخن حق و اراده باطل!

برخورداری از قلب پاک برای هر انسانی ضروری است، لیکن این سخن، کلام حقی است که به منظور تقویت باطل مطرح می‏شود و آن کنار گذاشتن عمل صالح و جدا کردن آن از ایمان و تهذیب قلب است. داشتن قلب پاک گرچه خود یک فضیلت است، ولی جدا کردن آن از عمل صالح انحراف است، زیرا:

1 ـ قلب پاک، انسان را در عمل به سوی تعظیم و تسلیم در برابر خدا و دستورات نجاتبخش او و احترام به شؤونات مذهبی و رعایت شعایر و مظاهر دینی می‏کشاند؛ داشتن قلب پاک با عمل خلاف قانون، سازگار نیست و خود یک دروغ است و در یک کلام، از کوزه همان‏برون تراود که در اوست.

2ـ همان گونه که پاکی یا آلودگی قلب در عمل انسان اثر می‏گذارد، خوبی یا بدی عمل نیز در قلب او اثر می‏گذارد. از این رو، انسانی که گرفتار گناه و

آلودگی است، ـ هر چند قلب پاکی داشته باشدـ بتدریج قلب او به فساد و تیرگی می‏گراید.

3ـ حجاب‏وپوشش‏اسلامی‏به‏منظور حفظ شخصیت زن از اهانت نا اهلان، تجاوز ناپاکان ونگاه‏طمع‏گونه‏هوسرانان‏تشریع‏شده‏است.بنابراین،داشتن قلب

قلب پاک، انسان را در عمل به سوی تعظیم و تسلیم در برابر خدا و دستورات نجاتبخش او و احترام به شؤونات مذهبی و رعایت شعایر و مظاهر دینی می‏کشاند.

پاک برای کسی که حریم خود را شکسته و ارزشهای انسانی خود را بگونه‏ای ارزان‏درمعرض‏غارت‏دزدان‏شخصیت‏قرارداده‏است‏چه‏سودی خواهد داشت؟

4ـ اگر فرض کنیم که زن با وجود بی‏حجابی یا بدحجابی بتواند قلبی پاک داشته باشد و این عمل به خود او هم ضربه نزند، مسؤولیت جوانان معصومی که نیرو و سرمایه اصلی یک جامه محسوب می‏شوند و با مشاهده صحنه های تحریک آمیز به فساد کشیده می‏شوند، به عهده چه کسی خواهد بود؟ آیا خسرانی که جامعه از ناحیه تضعیف و از دست دادن این سرمایه بزرگ،متحمل می‏شود قابل جبران است و اگر هست به چه قیمتی؟

1ـ رشد و تکامل شخصیت، مهدی نوری، ص50.

2ـ روزنامه سلام (ویژه بزرگداشت مقام شامخ زن)، 25/9/1371، شماره 457.

3ـ ملل و نحل، شهرستانی، ج1، ص125، 130.

4ـ بحوث فی الملل و النحل، جعفر سبحانی، ج1، ص 59، ج3، ص70 ـ 71.

5ـ ق، آیه 33.

6ـ حجرات، آیه7 و 14.

7ـ حدید، آیه16 و 54.

8ـ حجرات، آیه 3 و 14 و 7 ـ حج، آیه32.

9ـ فتح، آیه18 و 4 ـ رعد، آیه28.

10ـ حج، آیه35 ـ انفال، آیه8 ـ مؤمنون، آیه60.

11ـ انفال، آیه63 ـ آل عمران، آیه3.

12ـ تغابن، آیه11.