مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

خانواده و تربیت / جوانه‏ها الگوی عملی بهترین روش آموزش مسایل دین

خانواده و تربیت / جوانه‏ها الگوی عملی بهترین روش آموزش مسایل دینی به کودکان

محمدرضا مطهری مهمترین روشی که پیامبر اسلام(ص) همواره با آن سروکار داشت روش عملی بود. پیامبر(ص) به آنچه می‏گفت خود قبلاً عمل می‏کرد و در این مرحله به قدری پیش رفت که اساسا عمل پیامبر اکرم(ص) نیز به عنوان سنت حسنه یکی از منابع فقهی به شمار می‏رود. رسول خدا ضمن اینکه خود اسوه عمل بود، سعی می‏کرد دیگران را نیز طوری تربیت کند که سخنانشان با رفتارشان مطابق باشد تا در شنونده بیشتر اثر کند. قرآن مجید کسانی را که به قول خود عمل نمی‏کنند سخت سرزنش کرده و می‏فرماید: «موجب خشم شدید خداوند است که بگویید آنچه را عمل نمی‏کنید.»1 مسلمانان چون می‏دیدند پیامبر اسلام به سخنان و عقاید خود پای‏بند است بیشتر گرایش پیدا می‏کردند، زیرا بهترین موردی که می‏تواند تجلی اعتقاد یک فرد باشد همان عمل اوست و تربیت بیش از آنچه از طریق گفتار صورت گیرد، از راه عمل می‏تواند انجام شود.2 غریزه تقلید یکی از غرایز نیرومند و ریشه‏دار انسان است. به برکت وجود همین غریزه است که کودک، بسیاری از رسوم زندگی، آداب معاشرت، غذا خوردن، لباس پوشیدن، طرز تکلم، ادای کلمات و جمله‏ها را از پدر و مادر و سایر معاشرین فرا می‏گیرد و به کار می‏بندد. انسان در تمام عمر کم‏وبیش از دیگران تقلید می‏کند اما در سنین بین یک سالگی تا پنج و شش سالگی بیشتر از این غریزه برخوردار است. کودک تا مدتی از مصالح و مفاسد واقعی امور اطلاع چندانی ندارد و نمی‏تواند برای کارهایش هدفهای عاقلانه و درستی تعیین کند. در این مدت تمام توجهش به پدر و مادر و سایر معاشران است،اعمال و حرکات آنها را مشاهده می‏نماید و از آن تقلید می‏کند.

کودک در زندگی نیاز به الگو دارد، او نیاز دارد که بفهمد چه باید بکند، چه نوع رفتاری را از خود بروز دهد، در برابر امور و دشواریها چه موضع و راه حلی را باید در پیش بگیرد، چگونه خود را با امور مواجه کند.3 بدین جهت خداوند تبارک و تعالی، رسول اکرم(ص) را به عنوان بهترین سرمشق برای جهانیان معرفی می‏کند:

«لَقَدْ کان لَکُمْ فی رَسُولِ‏اللّه‏ِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ.»4 رسول خدا(ص) در طول تاریخ، بزرگترین و بهترین سرمشق بشریت بود. او قبل از اینکه با گفتار خود راهنمای خلق باشد با رفتار خویش بهترین مربی بود.

کودکان از راه چشم بیش از گوش امور را فرا می‏گیرند. تحقیقات روانشناسان این مطلب را اثبات کرده است که 75% یادگیریهای ما از طریق چشم، 13% از طریق گوش، 6% از طریق لامسه، 3% از طریق چشایی و 3% از طریق بویایی است. بنابراین بر والدین و مربیان است تا حدی که می‏توانند سعی کنند با عمل خویش کودکان را به راه صحیح و سعادت رهنمون و هدایت نمایند، چون زبان عمل از زبان سخن بسیار گویاتر و نافذتر است.

شاعر نیز می‏گوید: دو صد گفته چو نیم کردار نیست.

امام صادق(ع) می‏فرمایند: «کُونوا دُعاةَ النّاسِ بأَعْمالِکُمْ وَ لاتَکُونُوا دُعاةً بِاَلْسِنَتِکُمْ؛5 مردم را با رفتار خود به حق رهبری کنید، نه با زبان خویش.» شهید بهشتی در توضیح این حدیث گفته است: اگر سؤال شود که انحطاط مسلمین از کی آغاز شد، انحطاط تشیع از چه زمانی پدید آمد؟ می‏گوییم از زمانی که زبان، درازتر و عمل ما نارساتر شد، از وقتی که ما پرحرف ولی کم‏عمل یا بدعمل شدیم. دوستان، ایمان عبارت است از یک نوع تابش نور، دارای روشنی و گرما با هم از قلب انسان مؤمن برمی‏خیزد و در قلب و دل دیگران می‏نشیند، بی‏آنکه زبان در میان واسطه باشد.6 لذا والدین باید بدانند که کودکان در تمام اوقات شبانه روز همانند یک دوربین فیلمبرداری از تمامی حرکات و سکنات آنان فیلمبرداری نموده و رفتارهای خوب و بد آنان را تقلید می‏نمایند، لذا بر والدین است که ابتدا خودشان را اصلاح نموده و برای فرزندان خویش بهترین الگو باشند و سپس از طریق پند و نصیحت، داستان و قصه و ... آنان را با خوب و بد زندگی آشنا نمایند.

امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: «پندی که هیچ گوشی آن را بیرون نمی‏افکند و هیچ نفعی با آن برابری نمی‏کند، پندی است که زبان گفتار از آن خاموش و زبان کردار بدان گویا است.»7 امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: کسی که از اصلاح خویش عاجز و ناتوان است، چگونه می‏تواند دیگران را اصلاح کند؟8 دکتر فریده مصطفوی درباره تهذیب و تربیت عملی امام خمینی چنین می‏گوید:

«کارهای دینی به ما دیکته نمی‏شد، در خانواده وقتی ما رفتار امام(ره) را می‏دیدیم، خود به خود در ما تأثیر می‏گذاشت و همیشه سعی می‏کردیم مثل ایشان باشیم، ولو اینکه مثل ایشان نمی‏شدیم.

از نظر تربیتی، خود ایشان برای ما یک الگو بودند، وقتی کاری را به ما می‏گفتند «انجام ندهید» و ما می‏دیدیم ایشان در عمرشان آن کار را نمی‏کنند، قهرا ما هم انجام نمی‏دادیم. مثلاً به ما می‏گفتند «باید نماز بخوانید» خودشان از نیم ساعت به ظهر وضو می‏گرفتند و مشغول نماز خواندن می‏شدند و ما هم داخل حیاط مشغول بازی کردن بودیم. یک مرتبه هم نیامدند صدا کنند «دخترها! بایستید برای نماز، بیایید، من ایستاده‏ام، پشت سر من یا خودتان نماز بخوانید.» ایشان تمام سال، اول اذان نماز می‏خواندند ولی یک بار هم به ما نگفتند که: «الان دست از کارتان بردارید، موقع اذان است، دست از بازی‏تان بردارید و بایستید برای نماز.»9 وقتی که امام در باره نماز و اهمیت دادن به آن خودشان عامل بوده و با زبان عمل با فرزندانشان حرف می‏زده‏اند مسلما تأثیرات عمیقی بر عمق روح و روان فرزندانشان می‏گذاشتند. بر طبق نظر روانشناسان پدر و مادر اولین، مؤثرترین و مطمئن‏ترین الگو در نزد کودکان می‏باشند.

یکی از صاحب‏نظران تربیت دینی نوشته است: غالب رفتارهای انسان بر اساس یادگیری استوار است و اولین و مهمترین پایگاه یادگیری، کانون خانواده است، زیرا خمیرمایه شخصیت انسان در خانواده تکوین می‏یابد و نگرشها، رغبتها، رفتارهای خوشایند و ناخوشایند نسبت به پدیده‏های مختلف، از خانه سرچشمه می‏گیرد.

وی در ادامه می‏افزاید: پایدارترین و در عین حال خوشایندترین یادگیریها، یادگیری غیر مستقیم یا مشاهده‏ای است. در این نوع یادگیری، یادگیرنده مطابق رغبتها و انگیزه‏های خودآگاهانه و بدون هر گونه جبر و فشار روانی، همه حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر می‏کند و با نوعی احساس خوشایندی و عاری از دشواری بر دانسته‏ها و تجارب خویش می‏افزاید. اگر اولیاء و مربیان بتوانند بسیاری از رفتارهای مطلوب و احساسات خوشایند را به طور غیر مستقیم و یا ضمنی از طریق بهره‏گیری از وجود الگوهای رفتاری، در کودکان و نوجوانان به وجود آورند، فوق‏العاده ارزشمند و مؤثر خواهد بود.

در یادگیری ضمنی و یا مشاهده‏ای به جهت آنکه یادگیرنده آگاهانه و داوطلبانه به موضوع یا رفتار خاصی دقت می‏کند، از نگرش مثبت و انگیزه قوی و غنی برخوردار است، کمتر دچار فشار ذهنی و خستگی شده، از دامنه توجه وسیعتری بهره می‏برد، در حالی که در آموزشهای مستقیم همیشه چنین نیست و ممکن است یادگیرنده یا دانش‏آموز نسبت به موضوع یادگیری، رغبت و انگیزه‏ای از خود نشان ندهد و زودتر خسته شود.

در یادگیری مشاهده‏ای ویژگیهای الگو برای کودکان و نوجوانان فوق‏العاده حایز اهمیت است، هر قدر الگوهای بزرگسال برای کودکان مطلوب‏تر، محبوب‏تر و جذاب‏تر باشند، میزان تأثیرپذیری بیشتر و پایدارتر می‏شود.

کودکان رفتار الگوهای مطلوبشان را بسیار دوست می‏دارند و مایلند که با آنان همانندسازی کنند و رفتاری همسان رفتار الگوهای خود داشته باشند. نماز خواندن کودکان خردسال نیز رفتاری است که ابتدا آن را از طریق مشاهده آموخته و احساس خاصی نسبت به آن پیدا کرده‏اند. همان طوری که اشاره شد، در خانواده نحوه نماز خواندن والدین، چگونگی نگرش آنها نسبت به نماز، تلقی آنها از اهمیت و عظمت نماز، رفتار آنها قبل از ایستادن به نماز، هنگام اقامه نماز و بعد از اتمام نماز، از جمله عوامل بسیار مهمی است که در ایجاد و پرورش حس مذهبی، بخصوص تمایل به نماز خواندن در کودکان دخیل است.

در این زمینه آنهایی که کودک و نوجوان با ایشان ارتباط متقابل دارند، مثل پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ، دایی، عمه، خاله، عمو، معلم و مدیر، بیشترین مسؤولیت را عهده‏دار هستند.10

پیامها و نتایج

* یکی از بهترین، مؤثرترین و پایدارترین روشهای یادگیری مفاهیم آموزشی، اخلاقی، دینی، روش الگویی (یادگیری مشاهده‏ای) می‏باشد.

* والدین هنگامی می‏توانند بر روی کودکان تأثیر بگذارند که بین افکار، گفتار و رفتارشان همگونی و هماهنگی وجود داشته باشد.

* وجود الگوها به قدری در اسلام حایز اهمیت است که عمل پیامبر(ص) به عنوان یکی از منابع فقهی به شمار می‏رود و در قرآن تأکید زیادی بر روی الگوها خصوصا الگوی حسنه شده است.

* در یادگیری مشاهده‏ای، چون یادگیرنده آگاهانه به رفتار خاصی دقت می‏کند و از نگرش مثبت و انگیزه قوی برخوردار است، کمتر احساس فشار ذهنی و خستگی می‏کند.

* روان‏شناسان از روش اسوه‏ای به عنوان یکی از بهترین، مطمئن‏ترین و پایدارترین روشها یاد کرده و حتی نظریه‏ای تحت عنوان یادگیری اجتماعی توسط آلبرت بندورا مطرح شده که در مجامع و محافل علمی طرفداران زیادی پیدا کرده است.

* نماز خواندن رفتاری است که ابتدا از طریق مشاهده آموخته می‏شود و تمام کسانی که به نحوی با کودک در ارتباطند در این زمینه دارای مسؤولیت می‏باشند تا صحنه‏های نماز را به صورت خوشایندی برای کودکان ترسیم نمایند.

* کودکان بیشتر از عملکرد والدین تأثیر می‏پذیرند تا گفتار و نصایح آنان.

* حضرت امام خمینی(ره) با آگاهی از اصول، راهها و روشهای تربیت کودکان، و به پیروی از ائمه اطهار علیهم‏السلام با کودکان خود و دیگران رفتاری اصولی و منطقی داشته و آنان را با عملکرد خویش به مسایل دینی دعوت می‏کردند.

1 ـ صف، آیه 3.

2 ـ تاریخ آموزش و پرورش اسلام و ایران، ص 202.

3 ـ تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روشها)، ص110 ـ 108.

4 ـ احزاب، آیه 21.

5 ـ سفینة‏البحار، ج 2، ص 278.

6 ـ روزنامه جمهوری اسلامی، 21/7/1370.

7 ـ غررالحکم، فصل نهم، شماره 162.

8 ـ آگاهی و مسؤولیت، به نقل از غررالحکم آمدی روایت 1 ـ 5.

9 ـ پا به پای آفتاب، ج1، ص100.

10 ـ روشهای پرورش حس مذهبی کودکان، ص17 و 16 و 15و 12.

* ستوده، امیررضا، پا به پای آفتاب، گفته‏ها و ناگفته‏ها از زندگی امام خمینی(ره)، ج1، نشر پنجره، 1373.

* شکوهی یکتا، محسن، تعلیم و تربیت اسلامی (مبانی و روشها)، دفتر تحقیقات و برنامه‏ریزی و تألیف کتب درسی آموزش و پرورش، 1370.