مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

مزرعه چاپارل

همه چیز و هیچ چیز

اعتدال در رفتار «قسمت اول»

سید مهدی موسوی کاشمری

از مسائل بسیار مهم در زمینه مباحث اخلاقی، توجه به اعتدال و رعایت آن در شؤون مختلف زندگی فردی و اجتماعی است که با توجه به محدودیت مقاله، به طور گذرا و مختصر مورد بررسی قرار می‏دهیم.

واژه «اعتدال» از ماده «عدل» مشتق شده است؛ از کتابهای لغت چنین برداشت می‏شود که در این واژه معنای مساوات و موازنه بین اشیاء و امور مرتبط، بیشتر مورد نظر است. راغب اصفهانی در این باره می‏نویسد: روایت شده است که «آسمان و زمین بر اساس عدل بر پا شده است» و این به خاطر توجه دادن به این نکته است که چنانچه هر یک از ارکان نظام هستی که بر اساس حکمت تنظیم شده، نسبت به ارکان دیگر، کمتر و یا بیشتر بود، اساس جهان دگرگون شده و در هم فرو می‏ریخت.(1)

بنابراین، اعتدال در زمینه اخلاق، یعنی مبنای زندگی را بر قانون و برنامه‏ای صحیح منطبق کردن، بذل توجه کافی به نیازها و امور مربوط به زندگی فردی و اجتماعی، مهمل نگذاشتن هیچ یک از ابعاد حیات انسانی و فدا نکردن هیچ کدام از آنها و در یک کلام، در هر امری بین افراط و تفریط، حدّ میانه را برگزیدن.

عدل و اعتدال از اموری است که فطرت آدمی بدان مایل است و تحسین عقل را برمی‏انگیزد.

«عثمان‏بن مظعون» می‏گوید: من در ابتدای مسلمانی، در حال شکّ به سر می‏بردم، ولی پس از نزول آیه شریفه «انّ اللّه‏ یامر بالعدل و الاحسان»(2) که در آن دستور به عدل داده شده است به حقانیّت دین اسلام واقف شدم و جان و دل بدان سپردم.(3)

همچنین نزول این آیه کریمه و رهنمود مترقی، حتی برخی از مشرکان را تحت تأثیر قرار داد.(4)

اکنون که معنای اعتدال روشن شد، به مواردی از قلمرو آن در فرهنگ تربیتی اسلام اشاره می‏کنیم.

1 ـ امور عبادی

اعتدال و رعایت حدّ میانه و پرهیز از افراط و تفریط از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی شامل شریفترین و بنیانی‏ترین ارکان حیات معنوی انسان یعنی عبادت نیز می‏شود. در روایات بسیاری کوچک شمردن نماز و عبادت و بی‏توجهی بدان به شدّت نهی شده(5). و حتی در برخی از آنها، برای به جای آوردن نمازهای مستحبّی تأکید شده است(6) تا آنجا که انجام قضای آنها نیز توصیه شده است(7)؛ در هر حال، روایاتی که لزوم رعایت حدّ میانه در عبادت را مورد تأکید قرار داده و از افراط در عبادت، همچون تفریط آن، نهی کرده و خروج از حدّ اعتدال را دارای آثار منفی ذکر کرده‏اند(8)، بسیار است.

نبی اکرم(ص) در یکی از سخنان حکیمانه خود می‏فرماید:

«انّ هذا الدین متین فاوغلوا فیه برفق ...»(9)

همانا این دین، متین و با صلابت است، با سرعت و با رفق و مدارا در آن حرکت کنید.

همان‏گونه که ملاحظه می‏کنید، رسول خدا(ص) در این جمله کوتاه و بلیغ، هم دستور به سیر شدید و هم توصیه به رعایت مدارا در عمل به دستورات اسلامی و عبادت کرده است. ناگفته نماند که رابطه بین متانت دین و سرعت حرکت و رفق و مدارا در آن، خود مطلب دیگری است که در این مقال نمی‏گنجد و بیان آن را به فرصتی دیگر واگذار می‏کنیم.

2 ـ امور اقتصادی

الف ـ کسب و کار

در رهنمودهای امامان معصوم(ع) که آیین‏نامه جامع زندگی ماست، بیکاری، تنبلی و سستی در امور معیشت و کسب درآمد مذمّت شده است؛ حتی حضرت امام صادق علیه‏السلام، ترک کسب و کار برای اداره زندگی را عمل شیطان معرفی کرده و آن را ناشی از کم عقلی و فرومایگی شخص دانسته‏اند.(10)

و نیز در روایت دیگری می‏خوانیم: شخصی به امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: دعا کن خداوند به من روزی راحت و آسوده‏ای بدهد. آن حضرت فرمود: «برایت دعا نمی‏کنم. برو همان‏گونه که خداوند دستور داده، سعی و تلاش کن.»(11)

یکی از مهمترین فلسفه‏های توصیه به کار و تلاش، مبارزه با فقر است و این نیز از اساسی‏ترین

عوامل دلمشغولی و بازدارندگی انسانهای عادی از پیمودن طریق کمال و نیل به سعادت معنوی است.

امیرالمؤمنین علیه‏السلام در یکی از سخنان خود به محمدبن حنفیّه می‏فرماید: ای فرزندم من از تأثیر فقر بر سرنوشت تو می‏ترسم. پس، از آن، به خداوند پناه ببر، زیرا فقر مایه نقص در دین و پریشانی فکر و برانگیزاننده کینه است.(12)

البته آنچه گفته شد، نسبت به اشخاص عادی، صادق است، لیکن در باره انسانهای متعالی و کمال یافته، قضیه این‏گونه نیست و شاید جمع بین روایات بالا که بر شمردیم و احادیثی که در آن، فقر، نیکو شمرده شده و از آن مدح گردیده است، همین نکته باشد؛ با این حال، به منظور حفظ اعتدال جامعه و جلوگیری از فرو رفتن در دنیاطلبی و غرق شدن در کسب معیشت و فراموش شدن ارزشهای اخلاقی، امامان معصوم علیه‏السلام، به پیروی از رسول اکرم صلی‏اللّه‏ علیه و آله، تجاوز از حدّ اعتدال در جمع ثروت و دلبستگی بدان را به شدّت نکوهش کرده‏اند و بر رعایت حدّ میانه در کسب درآمد و جمع ثروت، سفارش نموده‏اند. به عنوان نمونه، امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند:

برای کسب درآمد به منظور اداره زندگی، در مرز بین عمل انسان کم‏کار و شخص حریص دنیاپرست، حرکت کن ... .(13)

ب ـ مصرف

از مسائلی که در قرآن کریم بدان توجه داده شده و در روایات متعدّد نیز بدان توصیه گردیده است، مصرف بهینه و بهره‏وری از

نعمتها و مواهب الهی است، همچنان که بر خود سخت گرفتن و برکناری راهیانه از آن نیز به شدّت نکوهش شده است.(14)

در متون اسلامی، تجاوز از حدّ اعتدال و زیاده‏روی در مصرف، تحت عنوان «اسراف»، سخت مذموم شمرده شده و ممنوع به حساب آمده است(15)، به گونه‏ای که آن را در زمره گناهان کبیره می‏یابیم و مرتکب آن اگر بدون توبه بمیرد، جایگاهش جهنم خواهد بود.

اسراف و عدم بهره‏مندی مناسب از کالاهای مصرفی بخصوص مواد غذایی، در عصر کنونی یکی از مهمترین مشکلات جوامع بشری، چه در سطح اقتصاد خانواده‏ها و امور شخصی و چه در عرصه جهانی، محسوب می‏گردد. این موضوع برای کشور ما که در شرایط فوق‏العاده دوران سازندگی به سر می‏برد، از اهمیت ویژه‏ای برخوردار و ضرورت جلوگیری از آن و ارائه الگوی مصرف مناسب، امری اجتناب‏ناپذیر است.

بدین خاطر رهبر معظم انقلاب، در طلیعه سال نو همگان را بدان فرا خواندند و بر حیاتی بودن آن پای فشردند. آری الگوی مناسب مصرف و جلوگیری از اسراف باید بر فرهنگ مصرف جامعه، حاکم شود و دولتمردان و کارگزاران جامعه در این امر؛ الگو و اسوه مردم باشند و در استفاده از بیت‏المال و مصرف ثروت ملی؛ نهایت صرفه‏جویی را مبذول داشته و از اسراف و ریخت و پاش آن

بپرهیزند و بر آحاد ملت نیز لازم است که علاوه بر عمل به این امر مهم و جلوگیری از اسراف در نهاد خانواده، بر عملکرد مسؤولین امر در این زمینه نظارت داشته و به موقع و با رعایت جوانب امر، تذکر لازم را بدهند.

نگاهی هر چند کوتاه به آمارهایی که گاهی به وسیله سازمانهای جهانی و منابع خبری در خصوص هزینه‏های جاری تسلیحاتی، خرجهای غیر ضروری، مصارف هنگفت و کلان کشورهای مرفّه و جوامع پیشرفته، نابودی مواد غذایی توسط نظام سرمایه‏داری برای تثبیت قیمتها و از سوی دیگر، فقر و پریشانی مردم کشورهای عقب‏مانده یا در حال توسعه، منتشر می‏کنند، دلخراش و نفرت‏انگیز است.

در قسمت بعد به موارد دیگری از اعتدال خواهیم پرداخت. ان‏شاءاللّه‏.

1ـ المفردات فی غریب القرآن، ص325.

2ـ نحل(16) آیه 90.

3ـ تفسیر المیزان، ج12، ص349، بیروت.

4ـ همان، ص350.

5ـ وسائل الشیعة، ج4، ص23 ـ 47، ابواب اعداد الفرایض، بیروت.

6ـ وسائل الشیعة، ج3، ص51.

7ـ همان، ص55.

8ـ اصول کافی، ج2، ص86.

9ـ همان، ص87.

10ـ وسائل الشیعة، ج22، ص8.

11ـ همان، ص10.